«اعتماد» روند رايزني‌ها در وين را بررسي كرد
مذاكرات در انتظار شوك مثبت
سارا معصومي
تلاش براي احياي توافق هسته‌اي ميان ايران و تركيب اوليه 1+5 (روسيه، چين، فرانسه، بريتانيا، ايالات متحده و آلمان) در هتل «كوبورگ» وين بي‌وقفه ادامه دارد. سالن مستطيل‌شكل بزرگي كه به مذاكرات احياي برجام اختصاص يافته گاه شاهد رايزني‌هاي هيات‌هاي 1+4 و ايالات متحده و گاه ميزبان مذاكره‌كنندگان ايران و 1+4 در كارگروه‌هاي رفع تحريم، تعهدات هسته‌اي يا ترتيبات اجرايي است. هيات‌هاي كارشناسي كه از بيش از دو هفته پيش خود را براي شركت در هشتمين دور از مذاكرات احياي برجام به پايتخت اتريش رسانده بودند بي‌وقفه به مذاكرات فشرده ادامه مي‌دهند تا فاصله اختلاف‌ها ميان دو هيات ايران و ايالات متحده كه البته تن به مذاكره مستقيم نمي‌دهند را كم و كمتر كنند. در حالي كه بسياري انتظار برخاستن دود سفيد - به نشانه حصول توافق- از كوبورگ را دارند آب‌وهواي حاكم بر مذاكرات در پشت درهاي بسته اين هتل تاريخي با چنين نتيجه‌اي، فاصله‌اي قابل توجه دارد.
هشتمين دور از مذاكرات وين در حالي آغاز شد كه بيش از هشت ماه از نخستين دور اين رايزني‌ها در فروردين‌ماه سال جاري مي‌گذشت و در پايان دور ششم كه مصادف با شمارش معكوس براي پايان دولت دوازدهم در ايران بود بسياري از در دسترس بودن توافق سخن مي‌گفتند. توافقي كه سخنگوي وزارت خارجه دولت‌هاي دوازدهم و سيزدهم هم در واپسين هفته‌هاي دولت پيش و هم اين روزها حصول آن را با عبارت «خيلي دور، خيلي نزديك» توصيف كرده و مي‌كند. فضاي خبري پيرامون مذاكرات وين در دو هفته اخير جزر و مد تقريبا يكسان و البته تكراري را تجربه كرده است. گاه مقام‌هاي ارشد سه كشور اروپايي همصدا با ايالات متحده از پيشرفت هرچند كوچك در رايزني‌ها خبر دادند و گاه در تهديدي هماهنگ از زمان اندك تا شكست مذاكرات و عدم موفقيت در احياي برجام سخن گفته‌اند. در جبهه مقابل، هيات مذاكره‌كننده روسيه به رياست ميخاييل اوليانوف موضع خوش‌بينانه خود را حفظ كرده و اين در حالي است كه ما شاهد كمترين ظهور و بروز رسانه‌اي از سوي هيات چين هستيم و مقام‌هاي ايراني از وزير خارجه تا سخنگوي اين وزارتخانه هم اصلي‌ترين موانع بر سر راه حصول توافق را بي‌عملي سه كشور اروپايي در طرح ابتكار‌هاي جديد براي برون‌رفت از بن‌بست و جدي نبودن طرف امريكايي در ارايه تضمين، موافقت با رفع تحريم‌هاي مدنظر ايران و ارايه راهكاري براي راستي‌آزمايي مي‌دانند.
در ده روز اخير مذاكرات وين در حالي ادامه داشت كه حاشيه‌هايي هم بر اين روند سايه انداخته بود. از سفر حسين امير‌عبداللهيان وزير خارجه ايران به چين، نخستين سفر ابراهيم رييسي رييس‌جمهور ايران به روسيه و ديدار با ولاديمير پوتين رييس‌جمهور روسيه تا رايزني‌هاي روز جمعه سرگئي لاوروف وزير خارجه روسيه با آنتوني بلينكن وزير خارجه ايالات متحده با محوريت بحران اوكراين. همزمان مجموعه‌اي از ديدارهاي دوجانبه ميان وزير خارجه روسيه و وزير خارجه ايالات متحده با همتاي آلماني صورت گرفته كه در تك‌تك آنها ايران و احياي برجام يكي از پرونده‌هاي روي ميز بوده است. در روزهايي كه اجراي برجام (به معناي عام كلمه) شش‌ساله شده و در ايالات متحده هم يك سال از عمر دولت جو بايدن مي‌گذرد اصلي‌ترين پرسش اين است كه آيا هيات‌هاي 7 كشوري كه در هتل كوبرگ روز را پشت ميز مذاكره شب مي‌كنند همچنان به احياي برجام اصرار دارند يا حصول چنين توافقي را بايد دور از دسترس دانست؟
موضع‌گيري وزير خارجه و رييس‌جمهور امريكا: تضمين ممكن نيست، هنوز زمان داريم
آنتوني بلينكن و جو بايدن، وزير خارجه و رييس‌جمهور ايالات متحده در 4 روز اخير موضع‌گيري‌هاي مفصلي درباره فرجام مذاكرات براي احياي برجام داشته‌اند. برآيند سخنان هر دو مقام امريكايي اين است كه همچنان احياي برجام را البته در يك بازه زماني محدود ممكن مي‌دانند.
در ميان سخنان وزير خارجه ايالات متحده، بخش مربوط به درخواست ايران براي دريافت تضمين درباره عدم خروج دوباره واشنگتن از برجام با بازتاب قابل توجهي روبه‌رو شد. براساس ترجمه خبرگزاري فارس از مصاحبه بلينكن با برنامه «Pod Save the World»، وزير خارجه ايالات متحده با تاييد درخواست ايران براي دريافت چنين تضميني گفت: «يكي از چيزهايي كه ايران از ما خواسته ضمانتي است مبني بر اينكه ما دوباره زير ميز نمي‌زنيم. اما در نظام [حكومتي] ما، نمي‌توان چنين ضمانت سخت و سريعي فراهم كرد. رييس‌جمهور بايدن مي‌تواند با قاطعيت بگويد تا زماني كه ايران به توافق پايبند باشد در كسوت رييس‌جمهور چه كاري انجام خواهد داد يا چه كاري انجام نخواهد داد، اما ما نمي‌توانيم رييس‌جمهورهاي بعدي را [به انجام كاري] ملزم كنيم.»
وزير خارجه امريكا در ادامه اين گفت‌وگو براي چندمين‌بار در ده روز اخير، دولت پيشين ايالات متحده را مقصر وضعيت فعلي درباره برجام دانسته و گفت: «متاسفانه اين وضعيتي است كه ما به ارث برديم و هنوز فكر مي‌كنيم كه بهترين نتيجه اين خواهد بود كه از طريق بازگشت به توافق، [برنامه هسته‌اي ايران] را مجددا مهار كنيم. زمان بسيار كمي باقي مانده تا ببينيم، مي‌توانيم به پايبندي دوجانبه بازگرديم يا نه، چون اتفاقي كه رخ داده اين است كه ايران بسياري از آن فعاليت‌هاي خطرناك كه به موجب توافق موقت شده بود را از سر گرفته؛ بنابراين آنها دارند چيزهاي بيشتري ياد مي‌گيرند، دانش بيشتري كسب مي‌كنند و ظرفيت بيشتري براي گريز سريع‌تر هسته‌اي كسب مي‌كنند به گونه‌اي كه اگر ما به همه آن محدوديت‌ها در توافق برگرديم به نقطه‌اي خواهيم رسيد كه نمي‌توانيم از برخي منافع آن توافق برخوردار شويم. ما داريم سخت روي اين مساله كار مي‌كنيم و تصورمان اين است كه به نفع ايالات متحده، شركا و متحدان ما است اگر بتوانيم به توافق برگرديم. فكر مي‌كنم كه اين مساله ظرف چند هفته آتي مشخص خواهد شد.»
ساعاتي پس از سخنان بلينكن، اظهارنظر جو بايدن درباره وضعيت مذاكرات احياي برجام با تاكيد بر حصول پيشرفت‌هايي در مذاكرات، انعكاس قابل توجهي پيدا كرد. بايدن در پاسخ به سوال خبرنگار «رويترز» كه پرسيد آيا مي‌توان اميد داشت كه در مذاكرات وين به توافقي براي بازگشت دو طرف به پايبندي به توافق هسته‌اي رسيد يا اينكه بايد تسليم شد، گفت: «اتفاقا برعكس، نبايد تسليم شد. امريكا و كشورهاي مذاكره‌كننده با ايران، متفق‌القول هستند.»
بازي امريكا و اروپا با زمان
پايان دولت دونالد ترامپ در ژانويه سال 2021 برابر بود با پايان واگرايي مواضع تروييكاي اروپايي و ايالات متحده درباره مجموعه‌اي از پرونده‌هاي مشترك بين‌المللي كه مهم‌ترين آنها برجام است. در يك سال گذشته هرچند كه دولت جو بايدن سياست فشار حداكثري ترامپ عليه تهران را ادامه داده اما توانسته اتحاد را به موضع امريكا و متحدان اروپايي‌اش در اين حوزه بازگرداند. مساله‌اي كه به گفته بسياري از كارشناسان و تحليلگران زنگ خطري براي ايران است. از زمان آغاز رايزني‌ها براي احياي برجام از فروردين‌ماه تا به امروز ما شاهد همصدايي سه كشور اروپايي با هيات امريكايي چه در روايت‌هاي رسانه‌اي گمنام و چه در موضع‌گيري‌هاي رسمي بوده‌ايم. همزمان با آغاز رايزني‌ها در دولت جديد از 29 آذرماه، سه كشور اروپايي همصدا با ايالات متحده از زمان محدود براي رسيدن به توافق سخن مي‌گويند و زمان را به اهرم فشاري عليه ايران در مذاكرات تبديل كرده‌اند. روز پنجشنبه اين همصدايي ميان «آنالنا بائربوك» وزير امور خارجه آلمان و «آنتوني بلينكن» همتاي امريكايي او تكرار شد. بائربوك در نشست خبري مشترك با بلينكن در آلمان گفت: «امروز درباره برجام گفت‌وگو داشتيم. متاسفانه درخصوص مذاكرات جاري در وين، مسائل اصلي درباره موضوعات هسته‌اي و رفع تحريم‌ها همچنان باقي هستند. همزمان با مذاكرات، ايران به پيشرفت در برنامه هسته‌اي ادامه مي‌دهد و به همين دليل پنجره فرصت براي يافتن راه‌حل در حال بسته شدن است. مذاكرات به مرحله‌اي تعيين‌كننده رسيده است و ما بايد فورا پيشرفتي حقيقي در اين مذاكرات حاصل كنيم، زيرا در غير اين صورت به توافقي نخواهيم رسيد.»
بلينكن نيز در اين نشست خبري گفت: «به همراه انگليس، فرانسه و آلمان و جوزب بورل به عنوان نماينده اتحاديه اروپا درباره مذاكرات جاري با ايران و پايبندي دوجانبه به اجراي كامل برجام يا همان توافق هسته‌اي گفت‌وگو كرديم. ما در لحظه تعيين‌كننده‌اي هستيم. مي‌توانيم اين گفت‌وگوها را به يك جمع‌بندي موفقيت‌آميز برسانيم و نگراني‌هاي همه طرف‌ها را برطرف كنيم اما زمان رو به اتمام است. اگر ظرف هفته‌هاي آتي توافق حاصل نشود، پيشرفت مداوم برنامه هسته‌اي ايران كه پس از خروج ما (امريكا) از‌سر گرفته شده است، بازگشت ما به برجام را غيرممكن خواهد كرد. هرچه مي‌گذرد زمان گريز براي ايران كوتاه و كوتاه‌تر مي‌شود. اين مدت زماني است كه ايران براي ساخت مواد كافي براي بمب هسته‌اي نياز دارد. بنابراين ضرورتي واقعي به مدت چند هفته براي رسيدن به پايبندي دوجانبه وجود دارد. آنچه به همتايانم گفتم اين است كه بازگشت به پايبندي دوجانبه همچنان امكان‌پذير است. طي هفته‌هاي اخير پيشرفت‌هايي نسبي در گفت‌وگوها حاصل شده است اما در جايي كه بايد باشيم قرار نداريم.»
وزير خارجه ايالات متحده در ادامه اين نشست خبري به تهديد تلويحي ايران هم روي آورده و گفت: اگر خيلي زود به اين نقطه نرسيم مجبور به تغيير مسير خواهيم شد. اين مساله را با شركا و متحدان خود در گفت‌وگوهاي امروز مطرح و درباره گام‌هاي مورد قبول همه ما درصورت عدم بازگشت ايران به پايبندي به توافق، صحبت كرديم.»
بائربوك نيز با تكرار ادعاهاي بلينكن گفت: در مورد برنامه هسته‌اي ايران، مذاكرات به مرحله تعيين‌كننده نرسيده اما به مرحله‌اي سرنوشت‌ساز رسيده است. ما به اين دليل از اتمام زمان صحبت مي‌كنيم كه همزمان با مذاكرات وين، ايران به غني‌سازي اورانيوم در سطح ۶۰درصد ادامه مي‌دهد. درست قبل از كريسمس، تروييكا نامه‌اي خطاب به ايران منتشر كرد. دو روز قبل در ديدار با همتاي روس خود نيز اين مساله را مطرح كردم و اخيرا در ديدار با همتاي چيني خود اين مساله را به بحث گذاشتيم. اين امر نشان‌دهنده اين است كه فقط گروه چهارجانبه (امريكا، انگليس، آلمان و فرانسه) نيستند كه در اين زمينه ايفاي نقش مي‌كنند بلكه همه ما در يك جهت تلاش مي‌كنيم.
به گزارش «اعتماد»، آلنا بائربوك، وزير امور خارجه آلمان روز سه‌شنبه هفته پيش نيز در ديدار با «سرگئي لاوروف» وزير خارجه روسيه ادعا كرده بود كه زمان زيادي براي احياي برجام باقي نمانده و به پيشرفت در مذاكرات نياز است.
اروپا و بار اصلي راستي‌آزمايي
رفع موثر تحريم
به گزارش «اعتماد»، در چند روز اخير از دور هشتم مذاكرات براي احياي برجام، بخش عمده رايزني‌ها در وين ميان هيات ايراني با انريكه مورا، معاون مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا با يا بدون حضور هيات‌هاي سه كشور اروپايي بوده است. همزمان از مجموع اخبار منتشرشده به خصوص سخنان وزير خارجه امريكا درباره بحث تضمين به ايران و تلاش طرف غربي براي انداختن توپ تصميم‌گيري به زمين تهران مي‌توان نتيجه‌گيري كرد كه دو مساله دريافت تضمين و راستي‌آزمايي رفع تحريم همچنان اصلي‌ترين اختلاف‌ها به شمار مي‌روند. در طول 9 ماه گذشته از آغاز رايزني‌ها در وين، ايران اصرار داشته كه مسير بازگشت به برجام بايد به گونه‌اي باشد كه تهران بتواند نتيجه رفع موثر تحريم‌ها را تجربه كند، چرا كه در غيراين‌صورت بازگشت به برجام براي تهران منفعتي نخواهد داشت.
در اين شرايط بار اصلي راستي‌آزمايي رفع موثر تحريم بر دوش تروييكاي اروپايي است. هرچند كه بازگشت تحريم‌هاي يكجانبه امريكا، ارتباط‌هاي مالي و بانكي و همچنين همكاري‌هاي تجاري ايران با چين و روسيه را هم تحت‌الشعاع قرار داده اما به نظر مي‌رسد كه ايران كمترين نگراني را از ميزان همكاري با اين دو كشور در صورت احياي برجام دارد و بيشترين دغدغه پيرامون عادي‌سازي روابطه مالي-بانكي و تجاري ايران با كشورهاي اروپايي است. آنچه اكنون در انجام راستي‌آزمايي بيش از همه موردتوجه و مطالبه ايران است، سنجش امكان همكاري شركت‌ها، بنادر و فعالان اقتصادي اروپايي با ايران است. در چنين شرايطي، تروييكاي اروپايي كه اتفاقا بر طبل كمبود وقت هم بسيار مي‌كوبند در مرحله تدارك نقش مهمي در تسهيل فرآيند راستي‌آزمايي دارند. طرف ايراني در ديدارهاي مداوم با هيات‌هاي تروييكاي اروپايي تاكيد كرده كه اين كشورها بايد از طريق تشويق شركت‌هاي اروپايي و ارايه اطمينان‌هاي لازم به اين شركت‌ها، روند راستي‌آزمايي رفع تحريم‌ها را تسهيل كنند تا به تسريع روند حصول توافق كمك كرده باشند.
يك منبع آگاه ايراني در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «در جريان ديدارهاي اخير با طرف‌هاي اروپايي، پيشرفت‌هايي در زمينه ترسيم نقشه راه و طراحي سازوكارهايي جهت راستي‌آزمايي رفع عملياتي تحريم‌ها به دست آمده اما نهايي شدن اين سازوكارها، نيازمند رايزني‌هاي بيشتر است.»
پايداري توافق در گرو رفع موثر تحريم‌ها
طولاني شدن روند مذاكرات احياي برجام در وين شايعه فرسايشي شدن اين پروسه را تقويت مي‌كند اما همزمان نكته‌اي كه نبايد از آن غافل شد تاثير كيفيت توافق بر پايداري آن در آينده است. ايران به‌رغم پايبندي به تمام تعهدات در سال 2018 شاهد خروج ايالات متحده از توافق، بازگشت تمام تحريم‌هاي يكجانبه امريكا و تبعيت سايرين از آن بود. در چنين شرايطي نمي‌توان از ايران انتظار داشت كه در بحث رفع تحريم‌ها به عايدي كمتر از آنچه در متن برجام به آن تاكيد شده تن بدهد. طبيعي است كه طرف غربي با دراختيار داشتن دست برتر در حوزه رسانه‌اي توانسته تاحدودي روايت خود درباره پيشرفت برنامه هسته‌اي ايران در سايه تطويل روند مذاكراتي را جا بيندازد اما آنچه در پشت درهاي بسته در كوبورگ مي‌گذرد حكايت از اراده هيات ايراني براي تسريع روند حصول توافق دارد. به عنوان نمونه پيشرفت مناسب در متن مربوط به تعهدات هسته‌اي ايران طبق برجام نشان مي‌دهد كه ايران انعطاف لازم را در حوزه مسووليت‌هاي برجامي نشان داده است.
يك منبع آگاه ايراني در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «متن مربوط به اقدام‌هاي هسته‌اي ايران با سرعت قابل قبولي پيش رفته اما پيشرفت ديگر پيش‌نويس‌هاي توافق نهايي بيش از هر چيز به اراده و تصميم‌گيري طرف‌هاي غربي، خصوصا امريكا بستگي دارد. اگر طرف مقابل گمان مي‌كند كه مي‌تواند با تعريف گاه به گاه ضرب‌الاجل و به تاخير انداختن تصميم‌گيري در موضوعات مهم، هيات ايراني را براي امتيازدهي تحت فشار قرار داد، در بيراهه قدم مي‌زند و صرفا شانس موفقيت در مذاكرات را كاهش مي‌دهد.»
اين منبع آگاه درباره موضوعات لاينجل باقي‌مانده در وين به «اعتماد» مي‌گويد: «تقريبا تمام موارد باقي‌مانده، موضوعات مهم و دشواري است كه حل‌و‌فصل آنها نيازمند تصميم‌گيري سياسي است. زماني كه ايالات متحده تصميم‌هاي لازم را براي رفع موثر، قابل راستي‌آزمايي و پايدار تحريم‌ها بگيرد، سرعت گفت‌وگوها افزايش يافته و توافق در مدت زماني كوتاه ممكن خواهد بود.»
امريكا و توسل به جنگ داخلي!
«ساختار سياسي ما اجازه ارايه تضمين به ايران درباره عملكرد دولت بعدي را نمي‌دهد، دولت بايدن نمي‌تواند به دليل مخالفت‌هاي داخلي و فضاي ايران‌ستيزي در ميان جمهوري‌خواهان و بخشي از دموكرات‌ها تمام تحريم‌هاي وضع‌شده عليه ايران ذيل عنوان سياست فشار حداكثري را لغو كند، ايالات متحده بايد در مسير احياي برجام، نگراني متحدان عبري و عربي خود در منطقه غرب آسيا را هم مورد توجه قرار دهد.»
در يك سال گذشته از دولت دموكرات جو بايدن، بهانه‌هايي از اين جنس به منظور به تعويق انداختن مذاكرات براي احياي برجام يا خودداري از اجراي دقيق متن برجام در حوزه رفع تحريم‌ها به‌كرات از زبان مقام‌ها و تحليلگران امريكايي يا حتي مقام‌هاي اروپايي شنيده شده است. هرچند كه بخشي از اين بهانه‌ها از جمله مخالفت جمهوري‌خواهان با احياي برجام در تهديدهاي مداوم آنها درباره خروج از اين توافق در صورت راهيابي به كاخ سفيد در 2024 چندان دور از واقعيت نيست اما دولت ايالات متحده هم در حال بزرگنمايي بخشي از اين مخالفت‌ها به منظور سرباز زدن از پذيرش تعهداتش است.
آنچه در اين ميان مقام‌هاي اروپايي و امريكا ترجيح مي‌دهند ناديده بگيرند انتظار افكار عمومي در ايران از منافع احياي برجام است. هيات مذاكره‌كننده ايران چه در دولت قبل و چه در دولت سيزدهم بايد از انتفاع اقتصادي واقعي ايران در صورت احياي برجام مطمئن شود، چراكه در غيراين‌صورت متقاعد كردن مردم به دستاوردهاي اين توافق در حالي كه تجربه خروج امريكا از آن را دارند، روند آساني نخواهد بود.
يك منبع آگاه ايراني در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «هزينه سياسي يا مشكلات داخلي دولت امريكا نمي‌تواند توجيهي براي خودداري از عمل به تعهدات بين‌المللي اين كشور باشد.»
نياز فوري مذاكرات به يك گام متفاوت
به گزارش «اعتماد» به نظر مي‌رسد كه مذاكرات وين به يك شوك مثبت براي خروج از وضعيت قفل‌شده فعلي كه احتمالا ناشي از برخورد دو طرف با خطوط قرمز تعيين شده است، دارد. با توجه به اذعان هر دو طرف به پاك شدن عمده پرانتزها و باقي ماندن مواردي كه به تصميم سياسي نياز دارد و همچنين اظهارنظر روز گذشته يك مقام اروپايي درباره اينكه همه در وين در مسير درست مذاكراتي قرار دارند اما اگر در يك بازه زماني معقول توافق حاصل نشود، دستاوردهاي به دست‌آمده هم بر باد خواهد رفت، مي‌توان نتيجه‌گيري كرد كه احياي برجام همان اندازه در دسترس است كه شكست آن محتمل. در حال حاضر نه اعلام حصول توافق ممكن است نه هيچ‌كدام از طرفين حاضرند مسووليت شكست اين دور يا اعلام وقفه بدون دستاوردي ملموس را بپذيرند. خروج از اين وضعيت تنها با وارد شدن يك شوك مثبت كه بتواند به عاملي براي تسريع روند جاري منتهي شود ممكن است.