تنش‌ها و درگيري‌هاي مرزي بين قرقيزستان و تاجيكستان
نقش «درون‌بوم‌ها» (درونگان) و «برون‌بوم‌ها» (برونگان)
ولي كالجي
پس از اعتراضات گسترده و خشونت‌بار قزاقستان كه از دوم تا 11 ژانويه 2022 ميلادي (12 تا 21 دي 1400) روي داد، تنش‌ها و درگيري‌هاي مرزي بين قرقيزستان و تاجيكستان دومين بحران امنيتي منطقه آسياي مركزي در سال 1400 به شمار مي‌رود. مناطق مرزي اين دو كشور در دو مقطع ارديبهشت و بهمن 1400 شاهد درگيري مردم محلي و مرزنشين و نيز رويارويي نيروهاي مرزباني با يكديگر بود. در جريان درگيري‌هاي 8 تا 11 ارديبهشت 1400 (28 آوريل تا 1 مه2021)، حداقل ۳۱ نفر كشته و ۱۵۰ نفر زخمي شدند، خانه‌هاي زيادي به آتش كشيده شد و حداقل 10 هزار نفر از مناطق روستايي قرقيزستان در مرز مشترك با تاجيكستان تخليه شدند. هرچند در نهايت با وساطت روسيه و سازمان پيمان امنيت دسته‌جمعي، طرفين به منازعه پايان دادند و راه‌هاي عبوري به ويژه بزرگراه «باتكن- اسفره» بازگشايي شدند، اما در 9 بهمن 1400 (28 ژانويه 2022) مجددا اين منطقه دستخوش درگيري شد كه حداقل 2 كشته و 10 زخمي از هر دو طرف قرقيزي و تاجيكي برجاي گذاشت. از آنجا كه در اكثر منابع خبري و تحليلي به ويژه در داخل ايران صرفا اشاره كوتاهي به اين درگيري‌ها و تعداد تلفات مي‌شود و كمتر به ريشه‌ها و دلايل اصلي آن از جمله دلايل تكرار درگيري‌ها و تنش‌هاي مرزي پرداخته مي‌شود، نياز است براي افزايش شناخت و آگاهي مخاطب ايراني اين مسائل كمي بيشتر باز شود و دلايل و ريشه‌هاي اين درگيري‌ها و منازعات مورد توجه قرار گيرد. در اين راستا، اگر از دلايل آني و فوري اين درگيري‌ها نظير اختلافات كشاورزان و دامداران مرزي تاجيكي و قرقيزي بر سر آب، مراتع و زمين‌هاي كشاورزي بگذريم، ريشه اصلي اين درگيري‌ها را بايد وجود مناطق بسيار كوچكي با عنوان «برون‌بوم» يا «برونگان» و «درون‌بوم» يا «درونگان» در منطقه آسياي مركزي دانست. اگر بخواهيم تعريفي ساده، روشن و مصداقي از دو مفهوم «درون‌بوم» و «برون‌بوم» ارايه بدهيم بايد اشاره كنيم كه اساسا «برون‌بوم» يا «برونگان» (exclave) به يك منطقه جدا از مرز كشور گفته مي‌شود. يعني سرزميني متعلق به يك كشور كه در خاك يك يا چند كشور ديگر قرار دارد. يك برون‌بوم با خاك اصلي كشور خود ارتباط مرزي ندارد. از برون‌بوم‌هاي بزرگ مي‌توان به آلاسكا (ايالات متحده امريكا)، كالينينگراد (روسيه) و منطقه نخجوان (جمهوري آذربايجان) اشاره كرد. مباحثي كه طي يك‌سال اخير و پس از جنگ دوم قره‌باغ در رابطه با كريدور يا دالان زنگه زور مطرح شده است نيز در واقع تلاش دولت آذربايجان براي دسترسي مستقيم به منطقه برونگان نخجوان از خاك ارمنستان است. بعد از جنگ اول قره‌باغ، ارتباط زميني و ريلي بين جمهوري آذربايجان و منطقه نخجوان كه در چارچوب مرزهاي داخلي اتحاد جماهير شوروي برقرار بود، قطع شد و بيش از 30 سال است كه شهروندان و خودروهاي عبوري دو طرف با عبور از خاك ايران تردد مي‌كنند. پاكستان نيز پس از استقلال و جدايي از هند بيش از دو دهه در فاصله سال‌هاي 1955 تا 1971 ميلادي همانند جمهوري آذربايجان داراي برون‌بومي به «پاكستان شرقي» (بنگلادش امروزي) بود. مشكلات متعددي كه عدم دسترسي مستقيم بين خاك اصلي پاكستان و اين منطقه برونگان با عبور از هند ايجاد شده بود، در نهايت موجب شد پاكستان شرقي در جريان جنگ آزاديبخش بنگلادش در سال ۱۹۷۱ميلادي از پاكستان جدا شود و كشوري مستقل به نام بنگلادش شكل بگيرد. بنابراين مهم‌ترين مشكل، مناطق برون‌بوم، جدايي و فاصله و دشواري دسترسي و تردد به كشور مادر يا سرزمين اصلي است. درگيري‌ها و تنش‌هاي مرزي چند سال اخير بين تاجيكستان و قرقيزستان نيز عمدتا در منطقه برون‌بوم تاجيك‌نشينِ «واروخ» رخ داده، منطقه‌اي كه متعلق به تاجيكستان است، اما در خاك قرقيزستان واقع شده و ساكنين اين منطقه براي رسيدن به تاجيكستان الزاما بايد از بخشي از خاك قرقيزستان عبور كنند. در واقع مي‌توان گفت مناطق برون‌بومي همانند «واروخ» عملا در حكم جزيره‌اي هستند كه براي عبور و رسيدن به كشور خود بايد از قلمرو كشور ديگري بگذرند كه بعضا به واسطه مشكلات سياسي، اقتصادي، اجتماعي و امنيتي دچار مشكلات و چالش‌هاي جدي نيز مي‌شوند و بسيار پيش آمده است كه اين مناطق به عنوان اهرم فشار سياسي و چانه‌زني از سوي كشور ميزبان (قرقيزستان) عليه كشور اصلي و مادر (تاجيكستان) نيز استفاده شده است. اما «درون‌بوم» يا «درونگان» (enclave) سرزميني يا بخشي از يك سرزمين است كه كاملا دربرگرفته قلمروي دولت ديگري است. دولت‌شهر واتيكان و سان‌مارينو در ايتاليا و لسوتو در آفريقاي جنوبي سه كشور مستقلي هستند كه تماما توسط يك كشور ديگر احاطه شده‌اند. مشكل عدم دسترسي مستقيم براي مناطق درون‌بوم هم همانند مناطق برون‌بوم وجود دارد و آنها براي عبور آزاد و دسترسي به جهان خارج الزاما بايد از خاك كشور ديگري عبور كنند كه بعضا مشكلات سياسي، امنيتي و اجتماعي، مشكلات و محدوديت‌هايي را براي آنان به وجود مي‌آورد. در آسياي مركزي نيز هر دو مشكل وجود دارد. در اين منطقه هشت واحد جغرافيايي كوچك «برون‌بوم» و «درون‌بوم» با جمعيتي بالغ بر 100 هزار نفر وجود دارد كه اگرچه به بزرگي مناطقي مانند نخجوان يا واتيكان نيستند، اما در سطح خود مشكلات متعددي را براي كشورهاي آسياي مركزي طي سه دهه گذشته ايجاد كرده‌اند. درون‌بوم‌ها و برون‌بوم‌ها در دوران حاكميت اتحاد شوروي شكل گرفتند و نتيجه مرزبندي‌هاي آن دوران به ويژه در دوره رهبري ژوزف استالين است كه بسياري از مناطق آسياي مركزي و قفقاز دستخوش مرزبندي‌هاي تحميلي شدند كه همخواني و قرابت چنداني با واقعيت‌هاي جغرافيايي، تاريخي، فرهنگي و اجتماعي ساكنان آن نداشت. هرچند درون‌بوم‌ها و برون‌بوم‌هاي آسياي مركزي در چارچوب مرزهاي داخلي شوروي، مشكل چنداني ايجاد نكرد، اما در سال 1991 پس از فروپاشي شوروي، بسياري از سرزمين‌ها به‌طور ناگهاني به قلمروي يك كشور ديگر تبديل شدند. در نتيجه برخي مردم ناگهان متوجه شدند كه يك كشور خارجي سرزمين كوچك و روستاي آنها را از همه طرف محاصره كرده است. از تمام كشورهاي آسياي مركزي تنها تركمنستان به‌طور كامل از مشكل درون‌بوم‌ها و برون‌بوم‌ها در امان بوده است، چراكه در داخل اين كشور درون‌بوم‌هاي ديگر كشورها حضور ندارند. خودش هم در كشور ديگري از برون‌بوم برخوردار نيست. بنابراين در منطقه آسياي مركزي، چهار كشور قزاقستان، قرقيزستان، ازبكستان و تاجيكستان با مشكل مناطق درون‌بوم و برون‌بوم مواجه هستند.
چنانكه اشاره شد در منطقه آسياي مركزي، هشت «برون‌بوم» يا «برونگان» و «درون‌بوم» يا «درونگان» با جمعيتي بالغ بر 100 هزار نفر وجود دارد. ناحيه كوچكي به نام «برك» يا «باراك» (متعلق به قرقيزستان در خاك ازبكستان) و چهار برون‌بوم به نام‌هاي «ساخ»، «شاه‌مردان»، «چان‌قره» و «دِژانگيل» (متعلق به ازبكستان در خاك قرقيزستان) و دو برون‌بوم «واروخ» و «قره‌آغاچ» (متعلق به تاجيكستان در خاك قرقيزستان) از جمله مهم‌ترين «درون‌بوم»ها و «برون‌بوم»هاي آسياي مركزي به شمار مي‌رود. هر دو درگيري ارديبهشت و بهمن 1400 بين قرقيزستان و تاجيكستان نيز در مسير عبوري به برون‌بومِ «واروخ» روي داده است. در هر دو درگيري و نيز درگيري‌هاي مشابه در سه دهه گذشته، ابتداي امر روستاييان در منطقه مرزي قرقيزستان- تاجيكستان به واسطه در زمينه مسائلي چون زمين‌هاي كشاورزي، چراگاه، چاه آب و ترددهاي غيرمجاز با يكديگر درگير مي‌شوند، سپس مسير عبوري شهروندان و خودروهاي تاجيكي به برون‌بوم «واروخ» مسدود مي‌شود و در نهايت با گسترش سطح درگيري، نيروهاي مرزباني قرقيزستان و تاجيكستان وارد عمل مي‌شوند كه بعضا همانند درگيري‌هاي ارديبهشت 1400 تلفات انساني و مالي زيادي نيز از طرفين را برجاي گذاشته است. بنابراين، اين واحدهاي جغرافيايي با وجود «وسعت و جمعيت كم و محدود» از نقش بسيار تاثيرگذاري در اختلافات و تنش‌هاي مرزي در منطقه آسياي مركزي به ويژه بين قرقيزستان و تاجيكستان برخوردار هستند. اسامي و اطلاعات هشت منطقه «برون‌بوم» و «درون‌بوم» آسياي مركزي در جدول و نقشه زير آمده است. اما در رابطه با قرقيزستان و تاجيكستان كه موضوع اصلي اين يادداشت تحليلي است بايد اشاره كرد كه اين دو كشور 984 كيلومتر مرز مشترك دارند و درگيري‌هاي مرزي نسبتا شديدي را در ارديبهشت و بهمن 1400 تجربه كردند، عامل اصلي اختلافات مرزي و سرزميني بين دو كشور، دره فرغانِه و برون‌بوم‌هاي «واروخ» و «قره‌آغاچِ» تاجيكستان در خاك قرقيزستان است. هرچند بخش مهمي از اين اختلافات به دره فرغانه برمي‌گردد كه به علت كمبود زمين و تقسيم آب چندين بار شاهد درگيري‌هاي قومي قرقيزي- تاجيكي در سال‌هاي 1969، 1974 و 1989 بوده است كه با دخالت دولت مركزي آن وقت در مسكو (اتحاد جماهير شوروي) حل و فصل شد. به‌طور كلي، تاجيكستان در مذاكرات مرزي به اسناد دوران تقسيم‌هاي مرزي آسياي مركزي در سال‌هاي 1927- 1924 تكيه مي‌كند، ولي قزقيزستان اسناد سال‌هاي 1959-1958 و سال 1989 را قبول دارد. بررسي دقيق نقشه‌هاي دوران اتحاد جماهير شوروي نشان مي‌دهد در مواردي مقامات محلي در تاجيكستان بدون داشتن مجوز قانوني برخي مناطق متعلق به اين كشور را به ازبكستان و قرقيزستان واگذار كرده‌اند. با اين حال در شرايط كنوني سياسي امكان پس گرفتن برخي مناطق تاجيكستان كه در دوران شوروي خودسرانه با تصميم مقام‌هاي محلي به قرقيزستان واگذار شد، وجود ندارد، زيرا بر اساس اسناد و مدارك موجود طي سال‌هاي 1947 تا 1965، مقام‌هاي تاجيك به خاطر پرداخت نكردن ماليات براي زمين‌هاي كم حاصل و عمدتا كوهستاني كه چراگاه و مراتع محسوب مي‌شدند ده‌ها هزار هكتار از اين زمين‌ها را به قرقيزها واگذار كرده‌اند. در مجموع بنا به گفته مقام‌هاي قرقيزي، تاجيك‌ها بيش از يك‌هزار و 43 هكتار از زمين‌هاي قرقيزستان و قرقيزها نيز 308 هزار هكتار از زمين‌هاي تاجيكستان را تصاحب كرده‌اند. هر چند طبق گزارش راديو آزادي (بخش تاجيكي)، جمهوري تاجيكستان 57 هزار هكتار از زميني را كه در زمان شوروي اجاره كرده بود به آن كشور برگردانده است.
بخش ديگري از اختلاف‌هاي مرزي و سرزميني دوشنبه (تاجيكستان) و بيشكك (قرقيزستان)، وضعيت برون بوم‌هاي «واروخ» و «قره‌آغاچ» متعلق به تاجيكستان در خاك قرقيزستان است. مشكل اصلي، وضعيت تاجيكان ساكن در اين برون‌بوم‌ها و چگونگي ارتباط سرزميني و مرزي آنها با تاجيكستان است كه از جمله اختلاف‌هاي مهم دو كشور به شمار مي‌رود. ناحيه «اسفره» در استان ُسغد واقع در مرز بين تاجيكستان و قرقيزستان نيز همواره كشاكش درگيري‌هاي ساكنان مناطق مرزي براي استفاده از چراگاه‌ها يا زمين‌هاي كشاورزي بوده است. اين منطقه به وسعت 10 كيلومتر در منطقه «آق چيچيك» در مرز ناحيه ليلك استان «بادكند» قرقيزستان با ناحيه «كان بادام» استان سُغد تاجيكستان واقع شده و بارها درگيري‌هاي مسلحانه‌اي بين ساكنان دو طرف در مناطق ليلك و بادكند قرقيزستان با نواحي اسفره و باباجان غفورف تاجيكستان روي داده است. چنانكه قرقيزستان در 2014 در پي يك نزاع مرزي و قومي، مرز‌هايش با تاجيكستان را براي سه ماه بست و سفيرش را از دوشنبه فرا خواند. تنها در سال 2014 در مرز قرقيزستان با تاجيكستان 30 درگيري رخ داد و در اين تنش‌هاي مرزي در مجموع سه شهروند تاجيكستان از جمله يك افسر نيروهاي مرزباني كشته و از هر دو طرف حدود 20 نفر زخمي شدند. درگيري‌هاي مرزي ارديبهشت و بهمن 1400 بين تاجيكستان و قرقيزستان نيز در همين منطقه و پيرامون برون‌بومِ واروخ روي داده است كه در ارديبهشت ماه منجر به آتش كشيده شدن خانه‌ها، كشته شدن حداقل ۳۱ نفر، زخمي شدن 150 نفر و تخليه حداقل 10 هزار نفر از مناطق روستايي قرقيزستان در مز مشترك با تاجيكستان شد. تصاوير زير گوياي بخش‌هايي از اين درگيري‌هاي مرزي است.
اما با وجود تمام اختلافات و تنش‌ها، كوشش‌هاي متعددي نيز از سوي رهبران تاجيكستان و قرقيزستان براي كاهش و مديريت تنش‌هاي مرزي در سال‌هاي اخير صورت گرفته است كه البته نقش فدراسيون روسيه و سازمان پيمان امنيت دسته‌جمعي نيز در اين زمينه بسيار شايان توجه بود. تشكيل كميسيون مشترك مرزي، انجام عمليات نقشه‌برداري، تعيين حدود مرزها و ميله‌گذاري از جمله اين كوشش‌ها محسوب مي‌شود تا از حجم تنش در نقاط مرزي بكاهند. به‌طور مشخص، پس از آنكه در آوريل سال 2013 ساكنان مناطق مرزي تاجيكستان و قرقيزستان بر سر استفاده و كنترل يك راه ارتباطي، با يكديگر درگير شدند، هيات‌هاي سياسي و امنيتي تاجيك و قرقيز، بر سر تهيه پنج سند در زمينه افزايش همكاري‌هاي اقتصادي، تعيين و علامت‌گذاري مرزهاي مشترك، بهبود اوضاع امنيتي در مناطق مرزي به ويژه در منطقه «باتكند» قرقيزستان و «اسفرِه» تاجيكستان، تاكيد بر حفظ ثبات و آرامش، از بين بردن زمينه نزاع و مناقشه بين ساكنان روستاهاي مرزي دو كشور به توافق رسيدند. در تحولي مهم، امامعلي رحمان و سورونباي جِين بيكواف، رييس‌جمهور سابق تاجيكستان در 22 جولاي 2019 در شهر اسفره با يكديگر ديدار كردند كه تنها چند روز قبل از انجام اين ديدار صحنه درگيري‌هاي مرزي و قومي بود. براي نخستين‌بار بود كه روساي جمهوري تاجيكستان و قرقيزستان در كنار هم از منطقه مرزي مورد اختلاف دو كشور بازديد كردند كه اين امر به روشني گوياي اراده سياسي در سطوح بالا براي حل و فصل اختلاف‌هاي مرزي در آن مقطع بود. در همين راستا، «پل دوستي» كه مناطق «آوچي قلعه» نواحي «باباجان غفوراف» استان سغد تاجيكستان و «ليلِك» استان باتكند قرقيزستان را به هم متصل مي‌كند نيز با حضور مقام‌هاي محلي دو كشور در 30 سپتامبر 2019 افتتاح شد كه با توجه به سابقه درگيري‌هاي قومي و مرزي در منطقه باتكن از اهميت بالايي برخوردار بود. پس از درگيري‌هاي مرزي ارديبهشت 1400 (آوريل 2021 ميلادي) نيز كه تلفات بسيار سنگين مالي و انساني برجاي گذاشت، امامعلي رحمان، رييس‌جمهور تاجيكستان و سدير جباروف، رييس‌جمهور قرقيزستان در 29 ژوئن 2021 ميلادي (8 تير 1400) با يكديگر ديدار و مجددا بر حل و فصل مسالمت‌آميز اختلافات مرزي تاكيد كردند.
علاوه بر نقش فدراسيون روسيه و سازمان پيمان امنيت دسته‌جمعي در فرآيند مديريت و كاهش تنش‌هاي مرزي بين قرقيزستان و تاجيكستان، عوامل و ملاحظات اقتصادي، تجاري و ترانزيتي نيز در اين روند بسيار مهم است. هر دو كشور تاجيكستان و قرقيزستان به واسطه قرار گرفتن در مسير طرح راه ابريشم چين (ابتكار يك كمربند- يك راه) و عضويت قرقيزستان در اتحاديه اقتصادي اوراسيا به صورت متقابل نيازمند مديريت تنش‌هاي مرزي هستند تا با امنيتي‌‌زدايي و عادي‌سازي وضعيت مرزها و گذرگاه‌هاي مرزي، بتوانند منافع بيشتري را در زمينه تجاري و ترانزيتي كسب كنند كه براي اين دو كشور كه داراي ضعيف‌ترين اقتصادهاي آسياي مركزي هستند، از اهميت بسيار بالايي نيز برخوردار است. طبيعي است كه كشوري مانند چين زماني در طرح راه ابريشم چين (ابتكار يك كمربند- يك راه) در مسير ترانزيتي تاجيكستان و قرقيزستان سرمايه‌گذاري مي‌كند كه مرز و گذرگاه‌هاي مرزي اين دو كشور در امنيت باشند و تردد در آنها به سهولت و با سرعت انجام شود. بنابراين، اين ملاحظات نيز نقش بسيار مهمي در مديريت و كاهش تنش‌هاي مرزي بين قرقيزستان و تاجيكستان ايفا مي‌كند.
اما با وجود همه كوشش‌ها و مذاكراتي كه در سال‌هاي اخير بين تاجيكستان و قرقيزستان براي حل و فصل اختلافات مرزي صورت گرفته است، اين اختلافات به واسطه پيچيدگي مسائل مرزي، سرزميني و ترانزيتي و نيز اجتماعي و فرهنگي برون‌بوم‌ها و درون‌بوم‌ها هنوز به صورت كامل و ريشه‌اي حل نشده است و لذا دور از انتظار نيست كه منازعات آن مجددا بر سر يك نزاع محلي سرباز كند. «نيك مگوران»، جغرافيدان دانشگاه نيوكاسل بريتانيا كه از سال 1995 وضعيت مناطق درون‌بوم و برون‌بوم در آسياي مركزي را مطالعه و بررسي مي‌كند، در اثر مشهور خود با عنوان «ملي‌گرايي در آسياي مركزي: يك بيوگرافي از مرز قرقيزستان- ازبكستان» بر اين باور است كه كه سه راه‌حل براي حل و فصل مشكلات درون‌بوم‌ها و برون‌بوم‌هاي آسياي مركزي وجود دارد: «تبادل سرزمين‌ها»؛ «ساخت كريدور از مرزها به سمت درون‌بوم‌ها و برون‌بوم‌ها» و «انتقال آزادانه در منطقه مرزي». تبادل سرزمين‌ها فقط براي درون‌بوم‌ها و برون‌بوم‌هاي كوچك به كار مي‌رود. ساخت مسيرهاي ارتباطي مستلزم تلاش‌ها و اقدامات بزرگ امنيتي است. مگوران معتقد است كه بهترين گزينه، معرفي رژيم خاص انتقال آزادانه ساكنان در دو طرف مرز در منطقه مرزي است. به نظر مي‌رسد هر سه راه‌حل «تبادل سرزمين‌ها»؛ «ساخت مسيرهاي ارتباطي از مرزها به سمت درون‌بوم‌ها و برون‌بوم‌ها» و «انتقال آزادانه در منطقه مرزي» به صورت همزمان از سوي رهبران كشورهاي آسياي مركزي براي حل و فصل مسائل مرزي و سرزميني درون‌بوم‌ها و برون‌بوم‌ها در دستور كار قرار دارد كه تحقق آن تاثير بسيار مستقيم و موثري بر غيرامنيتي‌سازي مسائل سرزميني، مرزي و قومي در سطح منطقه به ويژه بين سه كشور قرقيزستان، ازبكستان و تاجيكستان خواهد داشت كه از بيشترين درون‌بوم و برون‌بوم در آسياي مركزي برخوردار هستند. به عنوان نمونه مي‌توان به اظهارات «باييش يوسف‌اف»، معاون اول نماينده دولت قرقيزستان در استان اوش كه عضو كميسيون بين دولتي تعيين حدود مرزي قرقيزستان- ازبكستان است، اشاره داشت كه در 14 آگوست 2018 اظهار داشت كه اين كميسيون در مورد انتقال درون‌بومِ «باراك» به ازبكستان توافق كرده است. در مقابل، قرقيزستان نيز بخشي از سرزمين مجاور مرز را به دست خواهد آورد. اما هنوز چنين توافقاتي بين تاجيكستان و قرقيزستان صورت نگرفته يا اگر مذاكراتي صورت گرفته به مرحله اجرايي و عملياتي نرسيده است. لذا تا زمان تغيير عملي و محسوسي در وضعيت برون‌بوم‌هاي «واروخ» و «قره‌آغاچ» متعلق به تاجيكستان در خاك قرقيزستان صورت نگيرد، احتمال منازعه و درگيري مجدد بين ساكنان محلي قرقيز و تاجيك و نيروهاي مرزباني دو كشور در آينده نيز وجود دارد.
دكتراي مطالعات آسياي مركزي و قفقاز از دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران و عضو شوراي علمي موسسه مطالعات ايران و اوراسيا (ايراس)