جاويد قربان‌اوغلي در گفت‌وگو با «اعتماد»:
شرط روسيه براي برجام غيرمنطقي غيراخلاقي و غيراصولي است
ايران در نقطه عطفي براي نمايش استقلال ملي قرار گرفته است
مجموعه حاكميت بايد در مقابل روسيه شجاعت نشان بدهد
شهاب شهسواري
انتشار خبر غيرمنتظره شرط جديد روسيه براي احياي برجام در آستانه توافق در وين، باعث غافلگيري محافل سياسي و افكار عمومي در ايران شد كه بي‌صبرانه منتظر پايان ۴ سال فشار حداكثري غيرمشروع و ظالمانه بودند. هرچند ديپلمات‌هاي روسي، از توضيح در مورد اين اظهارنظر وزير خارجه كشورشان به طرف ايراني گفته بودند، اما با تماس تلفني روز دوشنبه ميان وزراي خارجه ايران و روسيه، مشخص شد كه روسيه قاطعانه قصد دارد بازگشت طرف‌هاي غربي به اجراي برجام و رفع تحريم‌هاي ايران را مشروط به رفع‌تحريم‌هايي جديدي كند كه غرب به دليل تجاوز اين كشور به اوكراين عليه مسكو اعمال كرده است. با جاويد قربان اوغلي، ديپلمات پيشين و تحليلگر مسائل بين‌الملل، درباره انگيزه‌هاي روسيه از اين اقدام و راهكارهاي ايران براي مواجهه با اين مانع جديد در مقابل رفع تحريم‌ها گفت‌وگو كرديم. متن كامل اين گفت‌وگو را در ادامه مطالعه مي‌كنيد.
اظهارنظر اخير مقام‌هاي روسيه در مورد ضرورت تضمين كتبي ايالات متحده امريكا به مسكو در خصوص عدم تاثيرگذاري تحريم‌هاي اخير بين‌المللي عليه روسيه به دليل تهاجم به اوكراين، از سوي بسياري از تحليلگران سنگ‌اندازي در مقابل موفقيت مذاكرات وين تعبير شده است. آيا شما اين تحليل را قبول داريد؟
به اعتقاد من اين اقدام از سنگ‌اندازي هم فراتر است و درست‌تر آن است كه از تعبير تله انفجاري در مورد آن استفاده كنيم. به نظر مي‌رسد كه اين اقدام روسيه اساسا كل چارچوب توافق احياي برجام را از بين مي‌برد. به نظر من اين موضوع را مي‌توان به لحاظ كارشناسي از دو منظر مورد تحليل قرار داد. نخست از ديدگاه روس‌ها در ابتداي جنگ اوكراين باور نداشتند كه امريكا و غرب به صورت متحد عليه روسيه دست به اقدام بزنند. مسكو پيش‌بيني مي‌كرد كه غرب تمايلي به ورود به جنگ مستقيم با روسيه ندارد، اما تصور نمي‌كرد به اين سرعت جنگ اقتصادي از طريق اعمال تحريم‌ها عليه روسيه آغاز شود. ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه و دستيارانش كاملا آگاه هستند كه نتيجه اعمال اين تحريم‌ها چيست و چه آينده تاريكي براي اقتصاد روسيه شكل مي‌گيرد. درست است كه تحولات اخير در بازار جهاني انرژي اثراتي گذاشته و مشتريان انرژي را تحت‌تاثير قرار مي‌دهد، اما نهايتا اين اقتصاد روسيه است كه از وضعيت جاري بيشترين آسيب را خواهد ديد. علاوه بر تحريم‌ها، مسكو نيازمند درآمدهاي جديدي است تا بتواند جنگ احتمالا طولاني‌مدت را در اوكراين مديريت كند. بنابراين روس‌ها بايد دنبال چاره‌اي براي حل اين مشكلات اقتصادي باشند. يكي از اين راهكارها استفاده از اهرم‌هاي ديپلماتيك است كه يكي از آنها بازي با دغدغه غرب و در راس آنها امريكا در مورد نگراني آنها از برنامه هسته‌اي ايران است. روس‌ها فهميده‌اند كه استفاده از اين اهرم به موقع است و مي‌توانند با جلوگيري از احياي برجام و استمرار نگراني امريكا، امتيازهايي كسب كنند و در حال استفاده از اين برگه هستند و با كارت ايران بازي مي‌كنند. ممكن است ما بگوييم كه اين اقدام غيراخلاقي است، اما باز هم از ديدگاه روسيه اگر به قضيه نگاه كنيم هم منافع آنها در اين اقدام نهفته است و هم اينكه شايد اين سوال مطرح شود كه اصلا كدام اقدام در دنياي سياست اخلاقي است و آيا سياست با اخلاق سازگاري دارد كه به آنها ايراد بگيريم؟
ديدگاه دوم، از منظر ايران است. تا به حال روس‌ها بيشترين تلاش را به كار گرفته بودند كه مذاكرات احياي برجام به سرانجام برسد، تا جايي كه ميخاييل اوليانف، رييس هيات مذاكره‌كننده روسيه مي‌توان گفت به سخنگوي ايران هم در اين مذاكرات تبديل شده بود و نه تنها با ايران، بلكه به صورت مستمر با نمايندگان كشورهاي ديگر از جمله هيات‌هاي سه كشور اروپايي و چين، امريكا، اسراييل و عربستان سعودي هم رايزني مي‌كرد. كار تا جايي پيش رفت كه به نظر مي‌رسيد گاهي اقدامات او در مسير رسيدن به توافق، مداخله‌جويانه است و آن اظهارنظر مشهور در مورد فشار چين و روسيه به هيات ايراني براي عقب‌نشيني از مطالبات حداكثري را مطرح كرد؛ هر چند كه او هدف خودش را احياي هرچه سريع‌تر برجام توصيف كرده بود. تا قبل از شروع جنگ اوكراين، شاهد چنين رويكردي از سوي روس‌ها بوديم و ايران متاسفانه بدون درك حساسيت‌هاي ملي، از اطلاع‌رساني و آگاهي‌بخشي در خصوص روند مذاكرات خودداري مي‌كرد و آقاي اوليانف به نوعي صحنه‌گردان و روابط عمومي هيات مذاكره‌كننده ايران شده بود. تا قبل از شروع جنگ اوكراين، روس‌ها يكي از فعال‌ترين هيات‌ها براي احياي برجام بودند و ايران هم جسته و گريخته از اين رويكرد آنها استقبال مي‌كرد و رايزني‌هاي مستمري ميان علي باقري، رييس هيات مذاكره‌كننده ايراني و هيات روسي برقرار بود. حسين اميرعبداللهيان، وزير امورخارجه كشورمان نيز گفت‌وگوهاي مستمري با همتاي روسي خودش داشت. از منظر ايران اگر نگاه كنيم ايران بايد در مقابل اين مساله در دوراني كه همه معتقدند مذاكرات در آستانه موفقيت قرار دارد و جز يكي دو مورد، همه مسائل حل شده است و در شرايطي كه امريكايي‌ها درگير مسائل مرتبط با جنگ اوكراين هستند و احتمال انعطاف‌شان بيشتر است و در نتيجه احتمال دستيابي به توافق براي احياي برجام بسيار بيشتر شده است، يك‌باره موضع روس‌ها پيش مي‌آيد.
فكر مي‌كنيد راه‌حلي براي ايران وجود دارد تا از اين چيزي كه شما آن را تله انفجاري توصيف مي‌كنيد، عبور كند؟
مساله اين است كه ايران بايد تكليف خودش را مشخص كند. بالاخره يك معضلي پيش آمده و اين معضل يك مساله مهم و سرنوشت‌ساز است. ايران بايد تصميم بگيرد كه آيا اينجا مي‌خواهد با روس‌ها هماهنگ شود و احياي برجام را به تاخير بيندازد؟ اساسا چنين تصميمي به ضرر ايران است. استراتژي ايران، همان‌طوركه سيد ابراهيم رييسي، رييس‌جمهور هم در دور جديد مذاكرات گفته بود، رسيدن به يك توافق خوب است. آقاي اميرعبداللهيان هم چندين بار بر اين موضوع تاكيد كرده بودند و واپسين اظهارنظرها هم اين بود كه بسيار به نتيجه‌گيري براي توافق خوب نزديك شده‌ايم.
... اين نظر مقام معظم رهبري را هم داريم كه «اگر بتوان تحريم را رفع كرد، حتي يك ساعت هم نبايد تاخير كنيم...»
از اين بالاتر حتي مي‌دانيم كه مقام معظم رهبري مجوز مذاكره با امريكا را هم براي رسيدن به توافق داده‌اند كه حتي برخي نيروهاي تندروي داخلي به دليل اظهارنظر وزير خارجه در اين مورد به ايشان حمله كردند. بنابراين اگر ايران مي‌خواهد برجام را احيا كند، بايد خودش را از قيد و بند روسيه رها كند. به نظر من ايران بايد در يك موضع علني و روشن اعلام كند كه ما مي‌خواهيم هرچه سريع‌تر مذاكرات به نتيجه برسد و برجام احيا شود و تاكيد كند كه اين خواست دولت و حاكميت ايران است. حتي به نظر من براي كمك به اين قضيه رييس هيات مذاكره‌كننده ايراني مي‌تواند تعداد موارد اختلافي را كه باقي مانده است به وضوح بيان بكند. در چنين شرايطي ايران مي‌تواند اعلام كند حالا كه مسائل در آستانه حل شدن قرار گرفته‌اند ما آماده مذاكره رودررو با ايالات متحده امريكا در قالب ۱+۴ به علاوه امريكا يا حتي به صورت دوجانبه هستيم. از اين طريق ايران مي‌تواند خودش را از قيد و بند روسيه رها كند. اگر اين اتفاق نيفتد، مسير جايگزينش اين است كه همچنان گرفتار گروكشي روسيه باقي خواهيم ماند. ديديم كه سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه در گفت‌وگوي تلفني كه با حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه كشورمان داشت، همان موضع بسيار تند و مشكل‌آفرين خودش را تكرار كرد. اين يك شرط‌گذاري جديد براي احياي برجام است. تاكنون آنچه مطرح بوده است استفاده ايران از مزاياي رفع تحريم‌ها بود. مي‌دانيم كه ايران از يك دهه پيش به دليل اتهام‌هايي كه در مورد برنامه هسته‌اي به تهران وارد شده بود، تحت تحريم‌هاي شديد قرار گرفته بود. هدف از مذاكرات برجام اين بود كه ايران امتيازاتي را در حوزه هسته‌اي بدهد كه تحريم‌هاي بين‌المللي عليه ايران برداشته‌شود. اساسا برجام دو هدف داشت، نخست محدوديت براي برنامه هسته‌اي ايران كه خواست مشترك ۱+۵ بود و دوم لغو تمام تحريم‌هاي بين‌المللي عليه ايران. سال ۱۳۹۴ هم دقيقا همين اتفاق افتاد. احياي برجام هم به اين معني است كه ايران از بند تحريم‌ها رها شود. اينكه يك كشوري به دليل يك‌سري مشكلات بين‌المللي خودش نمي‌تواند با ايران مراودات اقتصادي داشته باشد، ديگر ارتباطي به برجام ندارد.
من از اين صحبت شما برداشت مي‌كنم كه روسيه قصد دارد گفت‌وگوهاي وين را به گفت‌وگوهاي رفع تحريم‌ها عليه روسيه تبديل كند...
بله، گفت‌وگوهاي وين چيزي جز دو هدف تعريف‌شده براي احياي برجام را دنبال نمي‌كند، احياي محدوديت‌هاي تعريف‌شده در برجام براي برنامه هسته‌اي ايران و رفع عملي تحريم‌ها عليه تهران براساس مفاد ضمايم برجام. اگر هدف دوم به دست بيايد، همه كشورهاي جهان مي‌توانند با ايران مراوده اقتصادي داشته باشند؛ حالا اگر يك كشور توانمندي اقتصادي ندارد يا محدوديت‌هاي ديگر بين‌المللي دارد، اساسا ارتباطي به برجام ندارد. اينكه سرگئي لاوروف مساله برجام را به اين منوط كند كه روسيه بتواند با ايران مراودات اقتصادي داشته باشد، اساسا ارتباطي با مذاكرات احياي برجام ندارد. مگر زماني كه در طول سال‌هاي بعد از خروج امريكا از برجام، سه كشور اروپايي و امريكا از مراودات اقتصادي با ايران خودداري مي‌كردند، اما روسيه و چين همچنان بخشي از مناسبات تجاري‌شان را با ايران حفظ كردند، مگر كسي به آنها اعتراض كرد؟ اگر روس‌ها هم در ۶ سال گذشته از برخي اقدامات و توسعه مناسبات‌شان با ايران خودداري كرده‌اند، خواست خودشان بوده است. حرف سرگئي لاوروف و موضع جديد روسيه، به نظر من مشروط كردن احياي برجام به يك موضوع كاملا بي‌ربط است و اين خواست كاملا غيرمنطقي، غيراصولي، غيرمسوولانه، غيراخلاقي و از نظر حقوق بين‌الملل كاملا غير قابل قبول است. تحريم‌هاي اعمال‌شده بر روسيه كاملا مربوط به يك موضوع ديگر است، نه به خاطر مساله هسته‌اي ايران يا مذاكرات احياي برجام.
اين سوال در افكار عمومي وجود دارد كه حالا ممكن است كه روسيه سنگ‌اندازي كرده باشد و قصد مشاركت در توافق احياي برجام ندارد، چرا ايران با بقيه كشورها جداگانه به توافق نمي‌رسد و يك راي روسيه را ناديده نمي‌گيرد؟
آنچه در سال ۱۳۹۴ اتفاق افتاد، توافقي ميان مجموعه كشورهاي ۱+۵ شامل ۵ عضو دائم شوراي امنيت سازمان ملل متحد به اضافه آلمان بودند كه با ايران به يك تفاهم رسيدند و قطعنامه ۲۲۳۱ را از شوراي امنيت سازمان ملل متحد گرفتند كه پشتوانه قانوني اجراي برجام بود. حالا هم هدف احياي همان برجام و بازگشت امريكا به آن است و همان كشورها كه از ابتدا در اين توافق حضور داشتند همچنان به عنوان يك ائتلاف بين‌المللي براي اثبات ضرورت مهار و محدوديت برنامه هسته‌اي ايران، در اين توافق حضور داشته باشند. امريكا هم از روز اول در اين توافق تلاش مي‌كرد كه انسجام دروني ۱+۵ را حفظ كند. نكته دومي كه در اين مورد وجود دارد، بعد حقوقي و قانوني مانع‌تراشي روسيه است. در متن برجام پيش‌بيني شده است كه همه تصميم‌هاي كميسيون مشترك برجام بايد به صورت راي اجماعي اتخاذ شود، در نتيجه مساله پذيرش مجدد امريكا در توافق و پذيرش توافق احياي برجام، به راي همه طرف‌ها از جمله روسيه نياز دارد. در اين شرايط نمي‌توان روسيه را ناديده گرفت و از فرآيند تصميم‌گيري كنار گذاشت. جزييات فني اين مساله را بايد كارشناسان مسائل حقوق بين‌الملل تبيين كنند. مسكو بايد اين موضوع را درك كند كه مساله احياي برجام ربطي به مساله تحريم‌هاي اعمال‌شده از سوي كشورهاي غربي به دليل يك مساله ديگر ندارد.
شما گفتيد كه ايران بايد براي حل اين مساله خودش را از قيد و بند روسيه رها كند، اين نگراني در افكار عمومي وجود دارد كه آيا چنين اراده سياسي با توجه به شواهد و قرايني كه از رفتار دولت سيزدهم ديده‌ايم، در مجموعه حاكميت وجود دارد؟
نخست اين نكته را متذكر بشوم كه مساله در سطح دولت نيست و بالاتر از آن است، در واقع تصميم‌گيري در اين مورد يك مساله حاكميتي است و به نظر من به نقطه‌اي رسيده‌ايم كه يك نقطه‌عطف يا Turning Point براي نمايش استقلال ايران است. شعار ما در انقلاب اسلامي ايران استقلال و آزادي بود. يكي از مهم‌ترين مولفه‌هاي استقلال، استقلال سياسي است به ويژه در بزنگاه‌هايي كه كشور بتواند فارغ از دغدغه ديگر كشورها و قدرت‌ها مستقلا تصميم‌گيري كند. اگر احياي برجام در راستاي منافع ايران است، به نظر من ايران بايد نشان بدهد كه داراي استقلال سياسي كافي است كه فارغ از فشارها يا حتي تبديل شدن به گروگان روس‌ها، مي‌تواند صراحتا در مورد آن اظهارنظر كند؛ بگويد كه اين شرط روس‌ها را غيراخلاقي و خارج از چارچوب حقوق بين‌الملل مي‌دانيم؛ تاكيد كند اصرار بر احياي هرچه سريع‌تر برجام داريم و موضوع تحريم‌هاي روسيه ارتباطي با مساله برجام ندارد. اين هم افكار عمومي ما را خوشحال خواهد كرد، هم غرور ملي ما را تقويت خواهد كرد و از يك نوع سرافكندگي جلوگيري خواهد كرد. من معتقدم كه چنين شجاعتي بايد در شخصيت‌هاي نظام از آقاي رييسي و اميرعبداللهيان گرفته تا ديگر مسوولان وجود داشته باشد.
آقاي اميرعبداللهيان اخيرا در نشست با نمايندگان مجلس شوراي اسلامي گفته بودند كه «اجازه نمي‌دهيم هيچ عامل خارجي منافع ملي كشور را در وين تحت‌تاثير قرار بدهد» فكر مي‌كنيد چنين موضعي تا چه اندازه قاطع، شجاعانه و تامين‌كننده منافع ايران در مذاكرات است؟
اظهارات وزير خارجه در مجلس دو پهلو و خنثي بود و از آن هيچ‌چيز مستفاد نمي‌شد. مساله اصلي ما در حال حاضر روس‌ها هستند. اگر در اظهارات‌مان به يك عامل مجهول اشاره و از عباراتي مانند «هيچ عامل خارجي» استفاده كنيم، چه فايده‌اي دارد؟ اين عامل خارجي كيست؟ روس‌ها هستند؟ فرانسوي‌ها هستند؟ امريكايي‌ها هستند؟
فراموش نكنيم محمدجواد ظريف، وزير خارجه پيشين كشورمان مدت‌ها پيش به همين موضوع اشاره كرده بود و به صراحت در آن نوار درز پيدا كرده مشهور توضيح داده بود كه موضع روس‌ها براي عدم توافق هسته‌اي حتي از فرانسوي‌ها هم سخت‌تر بود و مي‌خواستند كه بازي را پيش از رسيدن به توافق برجام به هم بزنند. اينجا نقطه بسيار مهمي براي نمايش استقلال كشور است. بايد تصميم‌گيري سياسي براي سرنوشت كشور در تهران رقم بخورد و نه در مسكو. من معتقدم كه ايران بايد يك تصميم مهم اتخاذ كند، در غير اين صورت با يك سرافكندگي بزرگ تاريخي مواجه خواهيم شد. هرجور كه نشانه‌ها را نگاه كنيم موضوع تحريم‌هاي غرب عليه روسيه در سال ۲۰۲۲ هيچ‌گونه ارتباطي به مذاكرات هسته‌اي و برجامي كه سال ۲۰۱۵ مورد توافق قرار گرفته است، ندارد. اين را بايد دولت پاسخ روشني به افكار عمومي بدهد.
اظهارات وزير خارجه در مجلس دو پهلو و خنثي بود و از آن هيچ چيز مستفاد نمي‌شد.
من معتقدم كه ايران بايد يك تصميم مهم اتخاذ كند، در غير اين صورت با يك سرافكندگي بزرگ تاريخي مواجه خواهيم شد.
به نقطه‌اي رسيده‌ايم كه يك نقطه عطف يا Turning Point براي نمايش استقلال ايران است.
روس‌ها فهميده‌اند كه استفاده از اين اهرم به موقع است و مي‌توانند با جلوگيري از احياي برجام و استمرار نگراني امريكا، امتيازهايي كسب كنند و در حال استفاده از اين برگه هستند و با كارت ايران بازي مي‌كنند.
تا قبل از شروع جنگ اوكراين، روس‌ها يكي از فعال‌ترين هيات‌ها براي احياي برجام بودند و ايران هم جسته و گريخته از اين رويكرد آنها استقبال مي‌كرد و رايزني‌هاي مستمري ميان علي باقري، رييس هيات مذاكره‌كننده ايراني و هيات روسي برقرار بود.
اگر ايران مي‌خواهد برجام را احيا كند، بايد خودش را از قيد و بند روسيه رها كند. به نظر من ايران بايد در يك موضع علني و روشن اعلام كند كه ما مي‌خواهيم هرچه سريع‌تر مذاكرات به نتيجه برسد و برجام احيا شود و تاكيد كند كه اين خواست دولت و حاكميت ايران است.
حرف سرگئي لاوروف و موضع جديد روسيه، به نظر من مشروط كردن احياي برجام به يك موضوع كاملا بي‌ربط است و اين خواست كاملا غيرمنطقي، غيراصولي، غيراخلاقي و از نظر حقوق بين‌الملل كاملا غير قابل قبول است.
اگر احياي برجام در راستاي منافع ايران است، به نظر من ايران بايد نشان بدهد كه داراي استقلال سياسي كافي است كه فارغ از فشارها يا حتي تبديل شدن به گروگان روس‌ها، مي‌تواند صراحتا در مورد آن اظهارنظر كند.