ميراث شوم روس‌ها در شهرهاي اشغالي
ديدبان حقوق بشر از اعدام صحرايي، كشتار غيرنظاميان و تجاوز به زنان
از سوي نيروهاي روس در اوكراين گزارش داده است
محمدحسين لطف‌الهي
تعقيب‌كنندگاني كه نيروهاي نظامي روسيه را در حال خروج از مناطق اطراف پايتخت اوكراين به ويژه منطقه بوچا دنبال مي‌كنند با يك فاجعه تمام عيار روبه‌رو شده‌اند: «ساختمان‌هاي مسكوني كه هدف بمباران گسترده نيروهاي روس قرار گرفته، اجساد غيرنظامياني كه در خيابان‌ها و جاده‌ها رها شده‌اند و مين‌هايي كه تمام مسير خروج نيروهاي روس از اين مناطق را پوشانده‌اند.»
از 24 فوريه، زماني كه حمله همه‌جانبه روسيه عليه اوكراين آغاز شد، دانشگاه‌ها، مدارس، تئاترها، بيمارستان‌ها و تعداد زيادي از مراكز غيرنظامي طي بمباران‌هاي مداوم و گسترده نيروهاي روس نابود شدند و بر اساس آمارهايي كه از سوي سازمان ملل متحد منتشر شده، بيش از 4.1 ميليون نفر از اوكرايني‌ها خانه، شهر و كشورشان را ترك كرده و به كشورهاي ديگر رفتند. عمق فاجعه‌اي كه تهاجم روسيه به اوكراين بر جاي گذاشته طي روزهاي گذشته و زماني مشخص شد كه روس‌ها در پي ناكامي براي تسخير شهر كي‌يف از مناطق اطراف پايتخت اوكراين عقب‌نشيني كردند و نيروهاي اوكرايني كه در حال تعقيب روس‌ها و تلاش براي بازپس‌گيري مناطق اطراف كي‌يف بودند با صحنه‌هايي مواجه شدند كه نشان از عمق فاجعه دارد. مقام‌هاي محلي مي‌گويند طي يك ماه حضور نيروهاي روسيه در شهرها و روستاهاي اطراف كي‌يف دست‌كم 300 غيرنظامي كشته شده‌اند و زماني كه سربازان اوكرايني با اين شهرها مي‌رسيدند با خيابان‌هايي مملو از اجساد روبه‌رو مي‌شدند.
تصاويري كه از سوي خبرگزاري‌ها از شهر بوچا و تعدادي ديگر از مناطقي كه روس‌ها از آن عقب‌نشيني كرده‌اند اجسادي را نشان مي‌دهد كه دست‌هاي آنها بسته شده، بدون پوشش خاصي در خيابان‌ها رها شده‌اند و در برخي موارد مين‌هاي ضد تانك و ضد نفر در كنار آنها كار گذاشته شده است. به گفته شاهدان محلي، بيشتر غيرنظاميان كشته شده افرادي بودند كه همزمان با ورود نيروهاي روسيه به شهر بوچا، در حال خروج از اين شهر بودند.
خبرنگار خبرگزاري فرانسه در توصيف آنچه پس از ورود به شهر بوچا همراه با نيروهاي اوكرايني مشاهده كرده است، مي‌نويسد: «تا آنجا كه چشم كار مي‌كند اجسادي ديده مي‌شود كه خيابان‌هاي اكنون آرام شهر بوچا را پوشانده‌اند. در ميان اجسادي كه ما در ابتدا با آنها مواجه شديم هر 20 نفر لباس غيرنظاميان را به تن دارند. تعدادي از آنها با چشمان باز به آسمان اوكراين خيره شده‌اند و برخي ديگر درحالي كه به صورت روي زمين دراز كشيده‌اند به خواب ابدي فرو رفته‌اند. سه نفر از آنها در كنار دوچرخه‌هاي‌شان به زمين افتاده‌اند، دست يكي از كشته‌شدگان با پارچه سفيد بسته شده و پاسپورت اوكرايني او با صفحات باز در كنارش رها شده است.» آناتولي فدوروك، شهردار اين شهر به خبرگزاري فرانسه گفت: «همه اين افراد به ضرب گلوله شليك شده از پشت سر كشته شدند.» او گفت كه 280 نفر ديگر در گورهاي دسته جمعي در بوچا دفن شده‌اند در حالي كه اجساد تمام خانواده‌ها هنوز در ماشين‌هاي شليك شده قرار دارند. تصاويري مشابه از شهرهاي حاشيه چرني‌يف در شمال شرق اوكراين نيز منتشر شده است. ديمترو كولبا، وزير خارجه اوكراين از اعضاي گروه ۷ خواسته در واكنش به اين اعمال روسيه، تحريم‌هاي بيشتري را صادر كنند. شارل ميشل، رييس شوراي اتحاديه اروپا هم در واكنش به اين درخواست كي‌يف خواستار اعمال تحريم‌هاي مضاعف عليه كرملين شده است.
رابرت هابك، معاون صدراعظم آلمان در مصاحبه با نشريه بيلد ضمن اشاره به گزارش‌هايي كه مورد كشتار عمدي ساكنان بوچا توسط نيروهاي روسيه گفت كه جنايات جنگي نبايد بدون پاسخ بمانند. او اضافه كرد كه به نظرش تشديد تحريم‌ها عليه روسيه در اين مقطع ضرورت دارد و در برلين در رايزني با شركاي اروپايي‌اش در حال مهيا شدن براي اين كار است.
اورزولا فن درلاين، رييس كميسيون اروپا هم در يك پيام توييتري دريافت گزارش‌هايي وحشتناك از مناطقي كه روسيه نيروهاي خود را به عقب رانده است را تاييد كرد و خواستار تحقيقات مستقل شد. او اضافه كرد: «مسببان و عاملان جنايات جنگي بايد پاسخگو باشند.»
ليز تراس، وزير امور خارجه بريتانيا نيز روز يكشنبه اقدام نيروهاي ارتش روسيه عليه غيرنظاميان اوكرايني در مناطقي نظير اپرين و بوچا در حومه كي‌يف را «اقداماتي منقلب»كننده توصيف كرد و خواستار تحقيق در مورد احتمال ارتكاب «جنايات جنگي» از سوي مسكو شد.
روايت ديدبان حقوق بشر از اعدام، تجاوز و غارت
در گزارشي كه ديدبان حقوق بشر اخيرا از آنچه «جنايت‌هاي جنگي روسيه در اوكراين» خوانده مي‌شود منتشر كرده، اين نهاد مدعي شده است كه مواردي شامل تجاوز به زنان، اعدام صحرايي غيرنظاميان و غارت اموال مردم محلي را در مناطق اشغال شده از سوي روسيه به ويژه در اطراف شهرهاي بزرگي مانند خاركيف، كي‌يف و چرني‌يف مستندسازي كرده است. هيو ويليامسون، مدير اجرايي بخش اروپا و آسياي مركزي ديدبان حقوق بشر درباره اين گزارش مي‌گويد: «مواردي كه ما مستند كرديم، ظلم و خشونت عمدي و غيرقابل بيان عليه غيرنظاميان اوكرايني است.» او تاكيد دارد: «تجاوز جنسي، قتل و ساير اعمال خشونت‌آميز عليه افرادي كه در بازداشت نيروهاي روسيه هستند بايد به عنوان جنايات جنگي مورد بررسي قرار گيرند.» در اين گزارش آمده است كه ناظران حقوق بشر اين نهاد با 10 نفر از جمله شاهدان، قربانيان و ساكنان مناطق تحت اشغال به صورت حضوري يا تلفني مصاحبه كرده‌اند. يكي از شاهدان درباره اتفاقي كه هنگام ورود نيروهاي روسيه به شهر بوچا رخ داده مي‌گويد: «من در حال خروج از شهر بودم. در يكي از جاده‌ها نيروهاي روس به ما رسيدند. 5 مرد را بازداشت كردند، آنها را مجبور كردند كه زانو بزنند. بعد پيراهن‌هاي آنها را روي سرشان كشيدند و يكي از سربازان، به يكي از اين مردان از پشت شليك كرد. زني كه صحنه را مي‌ديد از ترس فقط فرياد مي‌زد.» در يك نمونه ديگر، نيروهاي نظامي روسيه در روستاي استاريي بيكيف در حاشيه شهر چرني‌يف، دست‌كم 6 مرد غيرنظامي را به صورت صحرايي اعدام كردند. مادر يكي از اين اعدام‌شدگان به ديدبان حقوق بشر گفته است كه در روز 27 فوريه، نيروهاي روسيه كه به تازگي وارد شهر شده بودند پسر من و يكي ديگر از مردان همسايه ما را در خيابان ديدند و بازداشت كردند. بعدا آنها توسط نيروهاي روس اعدام شدند و من اجساد 6 نفرشان را بعدتر ديدم.» يكي از شاهدان روايت مي‌كند كه در ششم مارس در روستاي ورزل در 50 كيلومتري شمال غربي كي‌يف، يكي از سربازان روس يك نارنجك دودزا را به داخل يك خانه انداخته و زماني كه يك مادر به همراه دختر 14 ساله‌اش از آن خانه بيرون آمده‌اند به آنان شليك كرده است. موارد متعدد ديگري از اين دست در گزارش ديدبان حقوق بشر از مشاهدات و موارد مستندسازي شده آنها در فاصله 27 فوريه تا 14 مارس وجود دارد.
توجيه غيرقابل قبولي به نام «سپر انساني»
از روزهاي آغازين جنگ و زماني كه انتشار گزارش‌ها درباره نقض حقوق بشر از سوي نيروهاي روسيه در اوكراين شروع شد؛ كرملين تنها يك استدلال براي توجيه مرگ غيرنظاميان و حمله به مراكز غيرنظامي مطرح مي‌كرد: «اوكرايني‌ها از غيرنظاميان و مراكز غيرنظامي به عنوان سپر دفاعي براي نيروهاي نظامي‌شان استفاده مي‌كردند.»
روز 25 فوريه، كمتر از 24 ساعت پس از آغاز تهاجم روسيه به اوكراين، ولاديمير پوتين رييس‌جمهور روسيه خطاب به مردم اوكراين گفت كه «اجازه ندهيد نئونازي‌ها از شما، زنان و فرزندان‌تان به عنوان سپر دفاعي در برابر نيروهاي روسيه استفاده كنند.» سه روز بعد، در 28 فوريه ژنرال ايگور كوناشنكو، سخنگوي ارشد وزارت دفاع روسيه اعلام كرد كه ارتش روسيه تنها اهداف نظامي را هدف قرار خواهد داد و مدعي شد كه دولت اوكراين با اقناع مردم عادي تلاش كرده‌اند تا آنها در خانه‌هاي خود بمانند و از آنها به عنوان سپر انساني استفاده مي‌كنند.
روز 3 مارس، روس‌ها مدعي شدند كه اوكراين از 6 هزار دانشجوي هندي و خارجي به عنوان سپر انساني استفاده مي‌كند؛ ادعايي كه يك روز بعد از سوي مقام‌هاي هندي تكذيب شد. در اواسط مارس نيز كه گفت‌وگوها ميان مسكو و كي‌يف به نتايج اوليه دست يافت و دو طرف توافق كردند مسيرهايي براي خروج غيرنظاميان از مناطق جنگي ايجاد كنند، تنها يك روز پس از آغاز اجراي اين توافق، پوتين اعلام كرد افراطي‌ها در اوكراين از مسيرهاي خروج غيرنظاميان به عنوان سپر استفاده مي‌كنند.
واقعيت اين است كه استفاده طرف مقابل يك جنگ از غيرنظاميان به عنوان سپر انساني يكي از بهانه‌هايي است كه بيشتر دولت‌هايي كه دست به جنايت‌هاي جنگي مي‌زنند از آن استفاده مي‌كنند. عربستان سعودي، سريلانكا، هند و رژيم اسراييل از جمله آنهايي هستند كه در سال‌هاي اخير از اين بهانه براي توجيه جنايت‌هاي‌شان بهره برده‌اند اما آنها نيز در ارايه مستنداتي كه وارد دانستن چنين اتهامي را به طرف مقابل‌شان ثابت كنند، ناكام بوده‌اند.
از منظر قوانين بين‌المللي، استفاده از غيرنظاميان به عنوان سپر انساني يك جنايت جنگي است اما چنين مساله‌اي نياز به ارايه مستندات و اثبات دارد و در صورتي كه چنين ماجرايي بدون ارايه مستندات از سوي دولت‌ها و جنايتكاران جنگي به عنوان بهانه حمله به غيرنظاميان مورد استفاده قرار گيرد، فاجعه‌اي به مراتب بزرگ‌تر پديد مي‌آيد.
از سوي ديگر درخصوص روسيه يك مشكل بزرگ ديگر اين است كه عملا آنها با استفاده از اين بهانه حدود 10درصد از كل شهروندان اوكراين را هدف مشروع تلقي كرده‌اند. در
8 مارس، وزارت دفاع روسيه در بيانيه‌اي اعلام كرد كه «شبه نظاميان اوكرايني» بيش از 4.5 ميليون نفر را به عنوان سپر انساني به گروگان گرفته‌اند. طرح اين ادعا به معناي آن است كه روس‌ها خود را براي هدف قرار دادن احتمالي اين اهداف محق مي‌دانند.
پيش‌تر سازمان‌هاي بين‌المللي در رسيدگي به جنايت‌هاي مشابه در غزه و صنعا ناكام بوده‌اند اما شايد تكرار اين وقايع در كي‌يف كه توجه جهان را به خود معطوف كرده عاملي باشد كه جدي‌تر از قبل به اين موارد رسيدگي شود.