پشت پرده ممنوعيت كشت خشخاش در افغانستان
روياي محال
بنفشه سام گيس
حدود 48 ساعت از صدور فرمان هيبت‌الله آخوندزاده رهبر طالبان درباره ممنوعيت كشت خشخاش و توليد و تجارت مواد مخدر و سكرآور در افغانستان مي‌گذرد؛ فرماني كه روز سوم آوريل سال جاري ميلادي در يك نشست خبري و در جمع خبرنگاران و مقامات دولت امارت اسلامي توسط ذبيح‌الله مجاهد؛ سخنگوي طالبان قرائت شد. در فرمان آخوندزاده خطاب به مردم افغانستان آمده است: «به تمام هموطنان خبر داده مي‌شود كه از تاريخ صدور اين فرمان كشت كوكنار (خشخاش) در تمام كشور به گونه مطلق منع است و هيچ كسي پس از اين نمي‌تواند براي كشت اين بوته تلاش كند. اگر خداي نخواسته كسي تخلف كرد، كشت او از بين برده مي‌شود و با متخلفين از روي شريعت اسلامي برخورد صورت مي‌گيرد. همچنان در سراسر كشور استعمال و انتقال، خريد و فروش، تجارت، واردات و صادرات و كارخانه‌هاي توليد هرگونه مواد نشئه‌آور مثلا شراب، هرويين، شيشه، تبليت كه (اكستاسي / MDMA) چرس و ...، به گونه جدي منع است. تعميل اين فرمان لازمي است. اگر هر كسي تخلف كند از سوي ادارات عدلي و قضايي تعقيب و مجازات مي‌شود.»
اين فرمان 8 ماه بعد از تصرف دوباره افغانستان توسط افراطيون طالب صادر شد و به يكي از اولين شعارهاي تبليغاتي دولت امارت اسلامي رسميت بخشيد. ذبيح‌الله مجاهد، هفته پاياني مرداد ماه، چند روز بعد از سقوط كابل، در اولين نشست مطبوعاتي از قول افراطيون طالبان اين پيام را خطاب به دنيا اعلام كرد: «كشت خشخاش ممنوع خواهد شد. افغانستان ديگر محل توليد ترياك نخواهد بود، از اين پس حاكميت افغانستان اجازه كشت، توليد و قاچاق مواد مخدر را نخواهد داد، اقدامات مهمي در راستاي مقابله با كشت و توليد مواد مخدر انجام خواهيم داد. تلاش خواهيم كرد تا از كشت و توليد مواد مخدر جلوگيري كنيم. هنوز در برخي ولايات همچنان مواد مخدر كشت و توليد مي‌شود. بايد كشاورزان را قانع كنيم كه به جاي مواد مخدر محصولات ديگر كشت كنند. تلاش مي‌كنيم تا مانع ترانزيت مواد مخدر از فرودگاه‌ها و گذرگاه‌هاي مرزي شويم.»
فرمان رهبر طالبان درباره ممنوعيت كشت خشخاش و تجارت مواد مخدر كه از 48 ساعت قبل، به زبان‌هاي انگليسي و فارسي بر صفحه توييتر سخنگوي افراطيون طالب هم قرار گرفته، نسخه دوم و تغيير شكل يافته دستور ملا محمد عمر؛ رهبر پيشين اين گروه افراطي است كه 27 جولاي سال 2000، در قالب يك پيام شفاهي از راديو دولتي شريعت؛ رسانه طالبان، پخش شد و البته پيام عمر ، تفاوت ماهوي با فرمان آخوندزاده داشت. ملا عمر در اين پيام تاكيد داشت: «كشت كوكنار، غيراسلامي است و كشتكاران به شدت مجازات مي‌شوند.»
( راستي آزمايي كارشناسان بين المللي ، يك سال بعد از صدور فرمان ملا عمر ، نشان داد كه حجم توليد ترياك در سال 2001 ، نسبت به حجم توليد در سال 2000 ، با كاهش 95 درصدي ، به 185 تن رسيده و از وسعت مزارع خشخاش هم ، حدود 90 درصد كاسته شده است . )
در فرمان آخوندزاده اما هيچ واژه‌اي دال بر ممنوعيت شرعي كشت خشخاش و تجارت مواد مخدر وجود ندارد، بلكه صرفا تاكيد بر اين است كه «با متخلفان (كساني كه فرمان دولت را ناديده گرفته و به كشت خشخاش و تجارت مواد مخدر ادامه دهند) از روي شريعت اسلامي برخورد خواهد شد.»
اولين سوالي كه بايد مطرح شود، اين است كه پرهيز رهبر 61 ساله طالبان از اطلاق ممنوعيت شرعي و ديني به توليد و تجارت مواد مخدر چه دليلي دارد؟ آيا چينش لغوي اين فرمان، ترفندي روانشناسانه و آخرين تلاش افراطيون طالبان براي كسب مقبوليت جهاني نيست؟
8 ماه از حضور و استقرار دوباره افراطيون طالبان در افغانستان مي‌گذرد و هنوز جهان - جز معدودي دولت‌ها كه به واسطه جبر همسايگي يا منافع مشترك چاره‌اي جز پذيرش تحميلي دولت امارت اسلامي نداشته‌اند - اين گروه افراطي را به رسميت نمي‌شناسد. طالبان در طول 8 ماه گذشته تلاش زيادي داشته و دارند كه به دنيا بقبولانند كه لباسي متفاوت از همتاياني كه 22 سال قبل بر صندلي‌هاي قدرت در افغانستان نشسته بودند بر تن دارند. هفته پاياني مرداد 1400 و پس از سقوط كابل و در اولين روزهاي تصرف افغانستان هم، خطاب به دنيا اين پيام را فرستادند كه «ما تغيير كرده‌ايم» و شعارهايي از جمله «تلاش براي حراست و حفظ حقوق زنان و كودكان، پرهيز از خشونت و تلاش براي تغيير وجهه جهاني افغانستان» سر دادند، اما اتفاقات ماه‌هاي گذشته؛ كشتار و برخوردهاي خشونت‌آميز با مخالفان، تعطيلي و ممنوعيت و سنگ‌اندازي در مسير تحصيل دختران، اعمال محدوديت‌هاي معارض با حقوق شهروندي براي حضور اجتماعي زنان، از جمله مصداق‌هايي بود كه بار ديگر نقاب از ماهيت واقعي اين گروه افراطي برداشت. طي 8 ماه گذشته، نه تنها نگاه جهان به طالبان تغييري نكرده و وجهه جهاني افراطيون در اولين ماه قرن جديد شمسي، به مراتب بدتر از روزهاي پاياني مرداد و هنگام اشغال افغانستان است، تمام ذخاير مالي افغانستان در بانك‌ها و موسسات بين‌المللي، مسدود و غير قابل دسترسي شده علاوه بر آنكه در مجمع عمومي سازمان ملل متحد، همچنان صندلي «افغانستان» خالي است. به دنبال ته كشيدن ذخاير غذايي در كشور و افزايش تبعات خشكسالي، سازمان ملل متحد و نهادهاي بين‌المللي مدافع حقوق بشر، طي ماه‌هاي گذشته بارها نسبت به بروز فاجعه انساني ابراز نگراني كرده‌اند و گزارش‌هايي از مرگ مردم بر اثر گرسنگي در اين كشور فقير و جنگ‌زده و گرفتار خشونت حكايت دارد. در چنين شرايطي، به نظر مي‌رسد صدور فرمان «ممنوعيت كشت خشخاش و توليد و تجارت مواد مخدر در افغانستان» آخرين گزينه دولت امارت اسلامي بوده تا با رو كردن آخرين ورق بازي، افغانستان را از مرگ نجات دهد اگرچه كه قطعا اين فرمان - ولو اگر به چشم يك شعار تبليغاتي به آن نگاه كنيم - چيزي نيست جز ناديده گرفتن مناسبات اقتصادي، قوميتي، جغرافيايي و معيشتي كشتكاران خشخاش، حمالان و تاجران بومي مواد مخدر كه عواقب جبران‌ناپذير و حتي مرگباري براي مردم اين كشور خواهد داشت. افغانستان بدون ترياك، يك روياي محال است. طبق گزارشي كه نوامبر 2021 توسط دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد UNODC منتشر شد، در اين سال ميلادي، 6800 تن ترياك در افغانستان توليد شده كه نسبت به سال 2020، افزايش 8 درصدي داشته. از محل تجارت بين المللي ترياك ، مرفين و هرويين افغانستان در سال 2021 ميلادي ، حدود 2 ميليارد و 700 ميليون دلار درآمد براي اين كشور ايجاد شده و 6 الي 11 درصد از درآمد ناخالص ملي افغانستان در سال 2021، از محل تجارت ترياك ، مرفين ، هرويين بوده است. در حالي كه افغانستان ، در رديف دومين توليد كننده حشيش جهان قرار گرفته ، طبق گزارش سازمان ملل، در سال 2021 بيش از 320 تن هرويين از افغانستان به اقصي نقاط دنيا (غير از ايالات متحده امريكا) ترانزيت شده و در همين سال ميلادي، 10 كشور جهان شامل قرقيزستان، تاجيكستان، پاكستان، فرانسه، چك، ايران، آفريقا، استراليا، سريلانكا و اندونزي در گزارش كشفيات خود اعلام كرده‌اند كه مت‌آمفتامين كشف شده از شبكه‌هاي قاچاق داخل كشور، محموله‌هاي وارداتي از افغانستان بوده است. نقشه سال 2021 سازمان ملل متحد نشان مي‌دهد كه در اين سال ميلادي، هر سه مسير ترانزيت مواد مخدر افغانستان به مقصد اروپاي غربي (مسير بالكان، مسير شمالي و مسير جنوبي) پرتردد و شلوغ بوده در حالي كه به استناد همين نقشه، در سال 2021، مواد مخدر افغانستان (ترياك، هرويين و مت‌آمفتامين) به اروپاي شرقي، آسياي ميانه، جنوب آسيا، آسياي مركزي، خاورميانه، شرق، شمال و جنوب آفريقا ترانزيت شده است. هم‌پيماني افراطيون طالب و گروه‌هاي تروريستي مستقر در نوار مرزي شمال غرب ، جنوب غرب و جنوب افغانستان در دو دهه گذشته، منجر به ريشه‌دار شدن ناركوتروريسم در اين كشور شده و همچنان ، افراطيون طالب ، تامين ادوات جنگي و سلاح هاي خود را مديون درآمد حاصل از تجارت جهاني مواد مخدر هستند . نگاهي به نقشه مناطق كشت خشخاش در افغانستان نشان مي‌دهد كه ولايات جنوب، جنوب غرب و غرب افغانستان، علاوه بر آنكه وسيع‌ترين مزارع كوكنار را در خود جا داده‌اند، سال‌هاست كه به آزمايشگاه‌هاي توليد هرويين و مت‌آمفتامين هم تبديل شده‌اند. ادعاي تكراري افراطيون طالبان درباره محو كشت كوكنار در افغانستان از اين منظر مي‌تواند زير سوال برود كه طالب‌ها، در اين دور از قدرت‌نمايي هم تلاشي براي ابراز صداقت ندارند. آخرين به‌روزرساني گزارش كشفيات و مونيتورينگ قيمت مخدرهاي توليد شده و امحاي مزارع در وب‌سايت «وزارت داخله» افغانستان، تاريخ 2020 را دارد و هيچ جزييات جديدي درباره اقدام براي توسعه كشت جايگزين در دست نيست. با توجه به اينكه بخش زيادي از كشت خشخاش، توليد و تجارت مخدرها در افغانستان، در دست قبايل و اقوام است، هنوز معلوم نيست افراطيون طالبان از چه روش تعاملي براي راضي كردن سران قبايل استفاده مي‌كنند. در حالي كه سال 2021 ، 177 هزار هكتار از زمين هاي افغانستان ، زير كشت خشخاش بوده ، برآورد مي شود كه براي كشت خشخاش و فرآوري ترياك و استحصال هرويين و حمالي و جابجايي محصول نهايي ، بيش از 2 ميليون نفر از جمعيت اين كشور مشغول به كار باشند كه هنوز معلوم نيست در صورت اجراي فرمان آخوند زاده ، معيشت اين جمعيت از چه راهي تامين خواهد شد . در حالي كه شعار «ممنوعيت» همزمان با اولين نوبت برداشت از مزارع خشخاش ، چيزي جز يك ترفند تبليغاتي نيست، به نظر مي رسد در روزهاي آتي ، بايد در انتظار روييدن خون از مزارع كوكنار باشيم.