«نگاهي به ساختار دموكراسي پارلماني در پاكستان»
محمدحسين بني‌اسدي
چند ميراث از دوره استعمار بريتانيا به پاكستان به ارث رسيد كه دو مورد آن يعني زبان انگليسي و دموكراسي پارلماني نقش عمده و ماندگاري در پاكستان بر جاي گذاشته است. در اين ميان دموكراسي پارلماني به‌رغم چند مورد كودتاي نظامي و اصلاح متعدد قانون اساسي هنوز يكي از نهادهاي مهم و كارساز در پاكستان به حساب مي‌آيد. پاكستان كشوري است فدرال متشكل از ۴ ايالت پنجاب، سند، خيبرپختونخواه و بلوچستان كه ساختار ايالت‌ها نيز بر مبناي دموكراسي پارلماني بنا گذاشته شده است. هر كدام‌از اين ايالت‌ها از نهادهاي ذيل برخوردارند:
۱- گاورنر (Governer) كه فرماندار يا استاندار يا حكمران نيز ترجمه شده نماينده دولت مركزي است كه كاركرد آن مشابه رييس‌جمهور و صرفا تشريفاتي است. هر زمان‌كه دولت مركزي صلاح بداند، مي‌تواند اين شخص را بركنار و تعويض كند.
۲- ديوان عالي ايالت (High court) به عنوان عالي‌ترين نهاد قضايي متشكل از چند قاضي عاليرتبه كه صرفا براساس توان و تخصص و تجربه قضايي است كه به سطح عالي عضويت در اين نهاد رسيده باشند. هيچ‌كدام از اعضاي ديوان عالي ايالت سياس يا وابستگي به فرد يا نهاد خاصي ندارند. اين افراد يا در همين مقام بازنشسته مي‌شوند يا به عضويت ديوان عالي كشور در مي‌آيند.
۳- سروزير ايالت (Chief minister) كه رييس حزب حاكم در ايالت است و طي انتخابات مستقيم ايالتي انتخاب شده است. سروزير در ايالت مانند نخست‌وزير در مركز داراي يك كابينه ايالتي متشكل از چند وزير غير از وزير دفاع و وزير خارجه و... است. سروزير ايالت ملزم به اطاعت از برنامه حزب خود در امور ايالت است و در صورتي كه از حزب حاكم نباشد هيچ تعهدي در پيروي از سياست‌هاي حزب حاكم ندارد. به ياد دارم در دوره رياست‌جمهوري آصف زرداري رييس‌جمهور از حزب مردم پاكستان هنگام سفر به لاهور، سروزير وقت ايالت پنجاب آقاي شهباز شريف در مراسم استقبال يا بدرقه رييس‌جمهور شركت نمي‌كرد و تنها يكي از وزراي كابينه خود را به اين منظور مشخص مي‌كرد. سروزير ايالت روساي دانشگاه‌ها در ايالت خود را انتخاب مي‌كند، رييس پليس ايالت را نيز انتخاب مي‌كند و بر همه نهادهاي ايالتي به استثناي نمايندگان نهادهاي دولت مركزي در ايالت اشراف كامل دارد. سروزير ايالت تنها در صورت اراده حزب مربوطه يا استيضاح در مجلس ايالتي يا كودتاي نظامي بركنار مي‌شود. پست سروزيري ايالت مهم‌ترين و قدرتمندترين پست به شمار مي‌رود كه معمولا در صورت پيروزي حزب مربوطه حتي به مقام نخست‌وزيري در مركز نيز مي‌رسند.
۴- مجلس ايالت: هر ايالت داراي يك مجلس ايالتي متشكل از نمايندگان منتخب احزاب يا افراد مستقل و سهميه اقليت‌هاي ديني يا جنسيتي است. رياست اين مجلس به عهده سخنگوي مجلس (Speaker) است كه تنها در صورت اراده حزب، استيضاح، انحلال مجلس يا كودتاي نظامي بر كنار مي‌شود. در مجلس ايالتي نيز حزب اپوزيسيون و ديگر احزاب يا افراد مستقل نيز فراكسيون‌هاي خود را دارند. آزادي احزاب و آزادي رسانه از الزامات و اركان‌هاي اصلي دموكراسي است كه از آزادي كامل در ايالت و مركز برخوردارند.
نهادهاي مستقر در پايتخت
۱- رييس‌جمهور: رييس‌جمهور توسط حزب حاكم كه رياست آن به عهده نخست‌وزير است انتصاب مي‌شود كه صرفا چهره‌اي تشريفاتي است و در صورت اراده حزبي كه اكثريت كرسي‌ها در مركز و ايالت برخوردار است يا كودتاي نظامي بركنار مي‌شود.
۲- نخست‌وزير: نخست‌وزير رييس حزب داراي اكثريت كرسي‌ها در پارلمان است كه طبعا مي‌تواند از يك حزب در صورت داشتن اكثريت كرسي‌ها يا ائتلافي از احزاب باشد. نخست‌وزير به عنوان رييس دولت، قدرتمندترين شخص پاكستان است و در راس كابينه وزرا قرار دارد. نخست‌وزير در صورت اراده حزب يا استيضاح در مجلس و از اكثريت افتادن حزب حاكم يا كودتاي نظامي بركنار مي‌شود.
۳- ديوان عالي كشور (Supreme Court): اين نهاد قدرتمندترين و عالي‌ترين نهاد قضايي كشور است كه اعضاي آن از بين قضات ديوان عالي ايالت انتخاب مي‌شوند، اعضاي ديوان عالي كشور تعلق به هيچ حزبي ندارند و تخصص آنها صرفا حقوقي است.
ديوان عالي كشور از قدرت و احترام ويژه‌اي در كشور برخوردار است، در دولت حزب مردم و رياست‌جمهوري آصف علي زرداري، ديوان عالي كشور شخص نخست‌وزير وقت سيد يوسف رضا گيلاني را به سه ثانيه محكوم كرد كه اين محكوميت سمبوليك نخست‌وزير وقت را مجبور به كناره‌گيري كرد.
در پاكستان هر فرد مي‌تواند از عالي‌ترين مقام كشور به دادگاه مراجعه و اقامه شكايت كند، دادگاه نيز ملزم به تشكيل پرونده و رسيدگي و اعلام حكم است. آزادي اعتراض، تظاهرات، حقوق شهروندي و دادخواهي مردم نيز توسط قانون ضمانت شده و در صورت نقض آن دادگاه ملجأ و پناهي براي تظلم‌خواهي محسوب مي‌شود.
۴- قوه مقننه: قوه مقننه متشكل از مجلس نمايندگان و مجلس سناست، اعضاي مجلس نمايندگان متشكل از نمايندگان منتخب حزبي يا مستقل هستند، مجلس سنا از نمايندگان منتصب احزاب بر اساس قدرت حزب در مركز و ايالات و تعدادي سهميه تشكيل مي‌شود.
مجلس نمايندگان قدرتمندترين نهاد در پاكستان است و رييس حزب مخالف به تنهايي يا به صورت ائتلافي به عنوان رييس اپوزيسيون از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است و رفتار نخست‌وزير و دولت حاكم را به دقت زير نظر دارد و آن را به چالش مي‌كشاند. مجلس نمايندگان هر سال سخنگوي (Speaker) خود را انتخاب مي‌كند و عنواني مثل رييس قوه قضاييه را به يدك نمي‌كشاند. سخنگوي مجلس در صورت اراده حزب يا از اكثريت افتادن حزب مربوطه جابه‌جا مي‌شود.
نظام دموكراسي پارلماني پاكستان نقطه قوت و قوام خود را در دو عنصر قدرتمند آزادي احزاب و آزادي رسانه مي‌بيند، احزاب سياسي محلي يا ملي، بن‌مايه دموكراسي پارلماني پاكستان هستند به‌طوري‌كه مجالس ملي و ايالتي كه قدرتمندترين نهاد به شمار مي‌روند بر اساس انتخاباتي كه احزاب اسكلت آن را تشكيل مي‌دهند اداره مي‌شوند، در پاكستان تشكيل احزاب بدون هيچ رادع و مانعي صورت مي‌گيرد و رييس حزب اكثريت در مركز و ايالت قدرت را در دست مي‌گيرد و اپوزيسيون نيز در مركز و ايالت به ايفاي نقش مي‌پردازند و در مقاطع ضروري مي‌توانند دولت و شخص نخست‌وزير در مركز يا سروزير در ايالت را به چالش و استيضاح بكشانند، مكانيسم عدم راي اعتماد ابزار مهمي است كه به ياري احزاب اپوزيسيون مي‌آيد و نخست‌وزير را پيوسته زير ذره بين نظارت قرار مي‌دهد بر اين اساس چنانچه نخست‌وزير نتواند راي اعتماد مجلس را جلب كند حزب حاكم ناچار است فرد ديگري را براي پست نخست‌وزيري معرفي كند و چنانچه حزب حاكم اكثريت را از دست دهد رييس حزب اپوزيسيون دولت را تشكيل مي‌دهد يا انتخابات زودرس انجام مي‌شود علي ايحال اين حزب است كه نقش اساسي در تغيير و تحولات كشور ايفا مي‌كند. در اين مقطع عمران‌خان نخست‌وزير پاكستان براساس ابزار و مكانيسم «راي عدم اعتماد» به چالش كشيده شده و ناچار است كه بر اين خواسته تمكين كند و چنانچه اعتماد اكثريت را از دست دهد ناچار به واگذاري اين سمت به فرد ديگري كه حايز اكثريت كرسي‌هاي مجلس است مي‌باشد، لجاجت‌هاي مذبوحانه و عوامفريبانه وي غيرقانوني و غير دموكراتيك است و تغيير نخست‌وزير يا انتخابات زودرس نتيجه محتوم اين عدم اعتماد و از اكثريت افتادن حزب عمران است.
رسانه نيز ركن ديگر دموكراسي است كه نقش اساسي در تنوير افكار عمومي دارد چون نورافكني تمام نقاط كور و تاريك را روشن مي‌كند. تشكيل رسانه كاغذي يا الكترونيك، صوتي يا تصويري خصوصي به سهولت در پاكستان امكان‌پذير است، در حال حاضر پاكستان‌داراي يك كانال تلويزيوني دولتي است كه بيانگر مواضع دولت است در حالي كه بيش از ۸۰ كانال تلويزيوني خصوصي محلي و سراسري در پاكستان فعاليت دارند كه نه تنها هزينه‌اي براي دولت در بر ندارد بلكه يك منبع درآمد نيز براي دولت به شمار مي‌رود.
به‌رغم زيرساختار مستحكم دموكراسي پارلماني در پاكستان، برخي كشورها حتي همسايگان شناخت كاملي از ساختار دموكراسي پاكستان ندارند و گمان مي‌كنند كه اين كشور توسط نظاميان اداره مي‌شود، گرچه نظاميان پاكستان با كودتاهاي متعدد ضربات مهلكي را بر دولت‌هاي غير نظامي منبعث از احزاب وارد كرده‌اند و حتي قانون اساسي را متاثر ساخته‌اند و پاكستان را كشوري با بافت نظامي جلوه داده‌اند كه ژنرال ضيائ الحق و ژنرال مشرف از آن جمله‌اند لكن قدرت و توان دموكراسي و حمايت مردم، وجود احزاب و رسانه‌هاي آزاد نظاميان را نيز بر آن داشته است كه دست از كودتا بردارند و چنانچه سياستي مد نظر دارند آن را از كانال‌هاي قانوني و حمايت از احزاب دنبال كنند و قانون را علنا نقض نكنند و افكار عمومي را محترم بشمارند.
حمايت ارتش از عمران خان در انتخابات گذشته به خاطر نارضايتي ارتش از نخست‌وزير وقت نواز شريف و اقدام اخير در پارلمان براي راي عدم‌اعتماد به عمران‌خان از حركت‌هاي نرم با رنگ و لعاب دموكراتيك از جمله حركات ارتش به سر عقل آمده است كه ناچار به رعايت قانون و استفاده از ابزار قانوني به جاي كودتا توسط ارتش به حساب مي‌آيد، بي‌گمان اين تمكين ارتش به منزله اهميت دموكراسي پارلماني و غلبه تحزب بر كودتاي نظامي است.
دموكراسي پارلماني پاكستان چنان جايگاهي براي احزاب قائل است كه به هنگام انتخابات با هماهنگي حزب حاكم‌و اپوزيسيون در مركز، نخست‌وزير موقت و در ايالات استاندار موقت به منظور بي‌طرفي در انتخابات و عدم اعمال نفوذ يك حزب، فرد بي‌طرفي انتخاب مي‌شود. كساني كه شناختي نسبت به قوام دموكراسي در پاكستان ندارند اين كشور را در بحران مي‌دانند و نگران آن هستند و اشك تمساح مي‌ريزند در حالي كه جابه‌جايي دولت‌هاي مركزي و ايالتي پاكستان در چارچوب قانوني صورت مي‌گيرد و استيضاح يا راي عدم‌اعتماد، بركناري نخست‌وزير، برآمدن نخست‌وزير جديد و در نهايت انتخابات زودرس همه متاثر از چگونگي تعامل احزاب در پارلمان است، بديهي است در صورت بروز ابهام اين امر به عهده ديوان عالي كشور است كه بر اساس قانون اساسي اعلام‌نظر نمايد و راهگشايي كند.
دموكراسي پارلماني پاكستان همراه با آزادي احزاب و آزادي رسانه در جهان اسلام بي‌نظير است و مي‌طلبد كه كشورهاي اسلامي به ويژه همسايگان تعمق و تامل بيشتري در اين مورد كنند. نويسنده قصد انكار باندهاي قدرتمند، قدرت و نفوذ ارتش، وجود گروه‌هاي ذي‌نفوذ، وجود باندهاي فساد و ... در پاكستان ندارد، ولي بر اين باور است كه دموكراسي پارلماني، آزادي احزاب و آزادي رسانه در اين كشور از چنان جايگاهي برخوردار است كه جامعه مدني را براي غلبه بر همه عوامل غير دموكراتيك بسيج و تجهيز مي‌كند.