نگراني متقابل غرب و روسيه از افزايش فعاليتهاي نظامي
طرف مقابل در قطب شمال
شمالگان و يك جنگ «بسيار سرد»
محمدحسين لطف‌الهي
مقام‌هاي روسيه روز يكشنبه از افزايش تحركات نظامي نيروهاي ناتو در شمالگان و خطراتي نظير بروز «حوادث ناخواسته» كه گسترش فعاليتهاي نظامي در اين منطقه مي‌تواند در پي داشته باشد ابراز نگراني كردند. واقعيت اما اين است كه مجموعه اقدامات روسيه و ناتو و همچنين تغييرات اقليمي، تبديل شدن شمالگان به يك منطقه نظامي را كه مدعيان زيادي خواهان حضور و تثبيت منافع خود در آن هستند، به مساله‌اي ناگزير بدل كرده است.
نيكلاي كورشونوف، رييس كميته مقام‌هاي ارشد شوراي قطب شمال در وزارت خارجه روسيه روز يكشنبه 17 آوريل گفت كه «بين‌المللي شدن فعاليتهاي نظامي ناتو در گستره‌هاي بالاي جغرافيايي و درگير شدن كشورهاي عضو اين سازمان خارج از قطب شمال براي ما نگران‌كننده است، زيرا مي‌تواند موجب بروز حوادث ناخواسته‌اي شود كه آسيب قابل‌توجهي به اكوسيستم قطب شمال وارد كند.» اين ديپلمات ارشد روس تصريح كرد كه اين موضوع خطرهاي امنيتي نيز در پي خواهد داشت و افزود «مي‌دانيم كه هيچ موضوعي در منطقه قطب شمال راهكار نظامي ندارد و استانداردهاي بين‌المللي به وضوح حقوق كشورهاي ساحلي و ساير كشورها را در اين منطقه مشخص مي‌كند.» به گفته او، از نگاه روسيه رزمايش‌هاي نظامي اخيري كه در شمالگان برگزار شده كمكي به تامين امنيت منطقه نمي‌كند.
بر خلاف روايت روس‌ها از روند توسعه فعاليتهاي نظامي در شمالگان، نشانه‌ها و شواهد موجود ثابت مي‌كند نه هرچند ايالات متحده و كشورهاي عضو ناتو تلاش دارند فعاليتهاي نظامي خود را در اين منطقه به خصوص از
كره زمين كه براي سال‌ها ويژگي‌هاي طبيعي آن مانعي براي توسعه فعاليتهاي انساني بوده گسترش دهند، بلكه روسيه نيز از مدت‌ها پيش و در پي نگراني‌‌هاي گسترده مسكو از تهديدهاي آينده حضور جدي نظامي در شمالگان را به عنوان يك هدف مهم تعريف كرده و با جديت در راستاي دستيابي به اين هدف تلاش مي‌كند.فعاليتهاي نظامي روسيه و پيش‌تر اتحاد جماهير شوروي در شمالگان به دهه‌ها قبل باز مي‌گردد اما از سال 2014 به اين‌سو و پس از اشغال شبه‌جزيره كريمه از سوي روس‌ها، كشورهاي همسايه روسيه به‌شدت نسبت به اقدامات نظامي اين كشور حساس شدند. در سال 2015، زماني كه در يك رژه نظامي در مسكو، يك واحد از نيروهاي مسلح روسيه شامل نفربرهاي مناسب براي مناطقي با آب و هواي بسيار سرد و خودروهاي نظامي كه به منظور انتقال سريع نيروها در مناطق صعب‌العبور در زمستان طراحي شده بود، نگراني در ميان كشورهايي كه سهم يا منافعي در شمالگان داشتند شدت گرفت. آنها حتي پيش از آغاز جنگ اخير اوكراين، دريافته بودند كه روسيه زماني كه احساس كند از قدرت كافي برخوردار است، توجهي به هنجارهاي بين‌المللي نخواهد داشت و در استفاده از زور براي رسيدن به اهداف خود ترديد نخواهد كرد.
روس‌ها دلايل قابل توجه و استراتژيكي نيز براي حضور در آركتيك (شمالگان) دارند. روسيه به عنوان وسيع‌ترين كشور جهان كه 11 منطقه زماني در درون مرزهايش وجود دارد، به خوبي دريافته است كه پديده تغييرات آب‌وهوايي و مساله آب شدن يخ‌هاي قطب شمال در آينده‌اي نه چندان بلندمدت باعث مي‌شود 24 هزار كيلومتر از مرزهاي شمالي اين كشور، مانع طبيعي و استراتژيكي را كه در طول تاريخ وظيفه جلوگيري از ورود مهاجمان احتمالي را برعهده داشت، بدون محافظت باقي بماند و همين امر مسكو را به احداث پايگاه‌هاي نظامي در شمالگان وا داشته است. يكي از پايگاه‌ها كه از پيشرفته‌ترين پايگاه‌هاي نظامي دنيا هم محسوب مي‌شود مجمع‌الجزاير فرانز جوزف قرار دارد. مجمع‌الجزاير فرانز جوزف در قطب شمال كه نام آن از روي نام يكي از پادشاهان امپراتوري اتريش-مجارستان برداشته شده، تا چند سال پيش به دليل سرماي زياد و غيرقابل تحمل خالي از سكنه بود و حيوانات قطبي در آن به زندگي مي‌پرداختند اما اين منطقه نيز از گرمايش زمين در امان نبوده و همين امر موجب شده تا به مرور همه‌چيز تغيير كند. تغييرات اقليمي كه بروز و ظهور آن در قطب‌ها بيش از هر جاي ديگري از كره زمين محسوس است سبب شده تا بخش زيادي از يخ‌هاي قطبي آب شده و امكان كشتيراني در برخي مناطق قطب شمال كه پيش از اين ناممكن بود، فراهم شود. روسيه اين تغيير را كه به شناورهاي ديگر كشورها امكان حضور در نزديكي مرزهاي شمالي اين كشور را مي‌دهد يك تهديد امنيتي بزرگ مي‌داند و درصدد مقابله با آن است.خبرگزاري فرانسه كه نزديك به يك سال و نيم پيش، خبرنگاران آن اجازه بازديد از پايگاه نظامي جديد روسيه در مجمع‌الجزاير فرانز جوزف را يافتند در توصيف اين پايگاه مي‌نويسد: در جزيره الكساندرا كه فقط پرسنل نظامي و يخ منجمد ساكنش هستند، نيروهاي روسي در مجتمعي مستقرند كه به رنگ پرچم روسيه يعني سفيد، آبي و قرمز نقاشي شده است. اين مجتمع كه روي خرابه‌هاي ساختمان قديمي مربوط به شوروي ساخته شده، حالا بيش از ۱۴ هزار مترمربع وسعت دارد و مي‌تواند تا بيش از يك سال به صورت مستقل به وضعيت خودش رسيدگي كند. اين مجتمع يك پست برق، سيستم گرمايش و تصيفه‌خانه آب دارد. يك كلينيك، مركز ورزشي، سينما، سونا و حتي يك كليسا هم در اين مجتمع تعبيه شده است. تمامي تاسيسات به واسطه تونل‌هاي حرارتي به يكديگر متصل هستند و به همين دليل ۱۵۰ پرسنل آن از شر هواي سرد و خشك بيرون در امانند، محلي كه دماي هواي آن بعضي وقت‌ها تا منفي ۴۲ درجه سانتيگراد هم مي‌رسد. به نوشته خبرگزاري فرانسه، ژنرال ايگور چوركين، يكي از فرماندهان يگان شمالي روسيه در اين پايگاه معتقد است اين مجتمع شبيه به يك ايستگاه فضايي است با اين تفاوت كه به دور مدار نمي‌چرخد و روي زمين و قطب شمال است. علاوه بر اين با وجود بادهاي خشك و گزنده و هواي سرد، پايگاه يك فرودگاه هم دارد. دو ميگ-۳۱ در اين فرودگاه هستند كه در مارس ۲۰۲۱ بر فراز قطب شمال به پرواز درآمدند. «بالابيك امينف» يكي از فرماندهان نظامي مستقر در اين پايگاه مي‌گويد: مجتمع نظامي روسيه در منطقه سيستم دفاع ساحلي با برد ۳۶۰ كيلومتر دارد كه مي‌تواند در اين هواي وحشتناك به خوبي عمل كند.تجهيزات نظامي روسيه در قطب شمال اما به اين پايگاه پيشرفته محدود نمي‌شود. بر اساس گزارشي كه وبسايت الجزيره انگليسي اخيرا منتشر كرده، روسيه بيش از 50 پايگاه نظامي قديمي مربوط به دوران شوروي سابق را در شمال بازگشايي كرده است. 10 ايستگاه رادار نوسازي شده، ايستگاه‌هاي جست‌وجو و نجات به راه افتاده و پست‌هاي مرزباني جديدي در اين مناطق تعريف شده است.
از نقطه‌نظر سازماني نيز روسيه توجه ويژه‌اي به قطب شمال و آركتيك داشته است. در سال 2021 فرماندهي شمالي نيروي دريايي روسيه كه ماموريت آن در منطقه قطب شمال تعريف شده، در سازمان نظامي روسيه ارتقا يافت و اين منطقه به يكي از 5 منطقه اصلي نظامي روسيه بدل شد. دست‌كم 13 ناو نظامي جديد به ناوگان روسيه افزوده شد، هواپيماها و كشتي‌ها به موشك‌هاي مافوق صوت مسلح شدند، جنگنده‌هايي به منظور ايجاد پوشش هوايي به پايگاه‌هاي نظامي منطقه انتقال يافتند و رزمايش‌هاي زيادي برگزار شد تا نيروهاي روسي براي مقابله با دشمن احتمالي در قطب شمال آماده باشند.
غرب و يك پارادوكس مشابه
در طول 10 سال گذشته، قدرت‌هاي غربي به دنبال افزايش قدرت و قابليت‌هاي نظامي خود در قطب شمال بودند و علاوه بر نگراني از گسترش فعاليت‌ها و تحركات نظامي روسيه در شمالگان، اهدافي اقتصادي نيز براي خود تعريف كردند. مجموعه‌اي از ايستگاه‌هاي رادار هشدار اوليه در آلاسكا، كانادا، گرينلند و نروژ فعاليت مي‌كنند. پيشرفته‌ترين هواپيماهاي جنگنده نسل پنجم در آلاسكا مستقر هستند و زيردريايي‌هاي ايالات متحده و كشورهاي عضو سازمان پيمان آتلانتيك شمالي (ناتو) به‌طور منظم در اطراف و زير يخ‌هاي قطبي ماموريت‌هايي را انجام مي‌دهند.نيروي دريايي ايالات متحده تعداد ناوشكن‌هايي كه ماموريت گشت‌زني در قطب شمال را برعهده دارند از چهار به شش ناوشكن افزايش داده و گشت‌زني‌هاي منظم آنها حتي در درياي بارنتس كه جزو آب‌هاي بين‌المللي محسوب مي‌شود و روزگاري به حياط خلوت روسيه مشهور بود، ادامه دارد.ايالات متحده در توافقي با نروژ به عنوان يكي از اعضاي ناتو، تعداد پايگاه‌هاي نظامي خود را در اين كشور افزايش داده است. در سال 2018، ناتو بزرگ‌ترين رزمايش خود در سال‌هاي اخير را با نام Trident Juncture در شمال نروژ برگزار كرد كه بيش از 50000 سرباز در اين رزمايش مشاركت داشتند. پس از شروع جنگ اوكراين نيز ناتو با برگزاري رزمايش «واكنش سرد 2022» در شمال نروژ قدرت نظامي خود را به رخ روس‌ها كشيد.همه اين اتفاقات در شرايطي رخ مي‌داد كه ايالات متحده از اقدامات روسيه و نظامي‌سازي قطب شمال انتقاد مي‌كرد. ايالات متحده يكي از كشورهايي است كه در موضع‌گيري‌ها به‌شدت از اقدامات اخير روسيه و آنچه از سوي مقامات امريكايي «نظامي كردن قطب شمال» خوانده مي‌شود، احساس نگراني مي‌كند. آنتوني بلينكن، وزير خارجه ايالات متحده در ديداري كه در حاشيه نشست سال گذشته وزراي خارجه كشورهاي عضو شوراي قطب شمال- متشكل از امريكا، روسيه، سوئد، فنلاند، دانمارك، نروژ، ايسلند و كانادا- با همتاي روسي خود داشت، در اين خصوص با سرگئي لاوروف به گفت‌وگو پرداخت. در اين ديدار كه اولين ديدار مقامات ارشد دولت جو بايدن با همتايان روسي به حساب مي‌آمد، ساخت و سازها در قطب شمال و انتقال تجهيزات نظامي روسيه به اين منطقه از جمله موضوعاتي بود كه درخصوص آن بحث‌هاي زيادي صورت گرفت.
نيويورك‌تايمز در اين باره مي‌نويسد: «در حالي كه ايالات متحده گسترش فعاليتهاي نظامي و تهاجمي روسيه در قطب شمال را محكوم مي‌كند، پنتاگون برنامه‌هاي ويژه‌اي براي افزايش حضور نظامي و فعاليتهاي خود در اين منطقه كه طي دو دهه جنگ در عراق و افغانستان ناديده گرفته شده بود، دارد. به تازگي، ده‌ها فروند اف-35 به آلاسكا منتقل شده‌اند و ارتش امريكا برنامه ويژه‌اي به منظور بازيابي تسلط بر قطب شمال طراحي كرده است.» كارشناسان محيط‌زيستي، تلاش براي گسترش حضور نظامي در قطب شمال به جاي همكاري در راستاي جلوگيري از تبعات ويرانگر تغييرات اقليمي در اين منطقه را يكي از جدي‌ترين تهديدها براي آينده كره زمين ارزيابي مي‌كنند.