هشدار در مورد افزايش روند فرونشست زمين در ايران
مهدي زارع
در هفته ابتدايي ارديبهشت 1401 رييس مركز ملي اقليم و مديريت بحران خشكسالي درباره شرايط آبي كشور گفت: «در حال حاضر پنجره زماني بارش‌ها در حال بسته شدن است و بعد از اين بارش آنچناني نخواهيم داشت. ما در سال دوم خشكسالي قرار داريم و سال گذشته هم كشور با حدود ۴۰درصد كم‌بارشي به پايان رسيد و كمبود بارش‌هاي سال گذشته هم در طبيعت محفوظ است، چراكه وقتي طبيعت به حد كافي بارش دريافت نكند و از سوي ديگر استخراج و استفاده آب از منابع زيرزميني بيشتر مي‌شود و براي تامين نياز آبي، در نتيجه كمبود بارش‌ها، فشار مضاعف به طبيعت تحميل مي‌شود، امسال هم، چون براي سال دوم پياپي خشكسالي رخ داده، در نتيجه اثرات آن به مراتب از سال گذشته شديد‌تر است و دو سال پياپي خشكسالي منجر به دبي پايين رودخانه‌ها و حجم كاهش يافته ذخيره آب سد‌ها شده و ما قطعا دچار تنش آبي شده‌ايم. از تبعات مهم خشكسالي‌هاي شديد مساله فرونشست زمين است. بيش از 80درصد از فرونشست زمين‌هاي شناخته شده، نتيجه استفاده از آب‌هاي زيرزميني است. فرونشست يك پيامد محيط‌زيستي اغلب ناديده گرفته شده از نظر شيوه‌هاي استفاده از زمين و آب است. توسعه روزافزون زمين تهديدي براي تشديد مشكلات موجود فرونشست زمين و ايجاد مشكلات جديد است. شناسايي و نقشه‌برداري فرونشست انجام شده توسط سازمان نقشه‌برداري كشور براي درك و مديريت منابع زمين و آب فعلي و آينده ما در مناطقي كه فرونشست يك مشكل است يا ممكن است در آينده باشد، مورد نياز است. با روندي كه در دومين سال خشكسالي شديد در ايران شاهد هستيم، بايد تشديد روند فرونشست زمين، به دليل شدت گرفتن بهره‌برداري از آب‌هاي زيرزميني در ايران توجه كنيم.
فرونشست زمين، نشست تدريجي يا فرو رفتن ناگهاني سطح زمين به دليل حذف يا جابه‌جايي مواد زيرسطحي زمين است. علل اصلي عبارتند از: تراكم سامانه آبخوان مرتبط با برداشت آب زيرزميني، زهكشي خاك‌هاي ارگانيك، استخراج معادن زيرزميني، فشردگي يا فروپاشي طبيعي خاك و ايجاد فروچاله‌ها يا ذوب شدن يخ‌هاي دايمي.
فرونشست يك مشكل جهاني است و در ايران 30 استان و در ايالات متحده 45 ايالت مستقيما تحت تاثير فرونشست قرار گرفته است. وقوع فرونشست زمين به ندرت به همان اندازه آشكار است كه در مورد فروچاله‌هاي فاجعه‌بار يا ريزش معدن مشاهده مي‌شود. در مواردي كه كاهش آب زيرزميني در ميان باشد، فرونشست معمولا تدريجي و گسترده است. تشخيص فرونشست در مقياس منطقه‌اي به طور تاريخي با حركت مشخص شده معيارهاي كليدي رخ داده است. براساس پژوهش‌هاي جديد انجام شده توسط يونسكو، فرونشست تدريجي زمين مي‌تواند تا سال 2040 بر 19درصد از جمعيت جهان تاثير بگذارد. اگر اقدامي صورت نگيرد، فعاليت‌هاي انساني، همراه با خشكسالي كه به دليل گرماي جهاني تشديد مي‌شود، مي‌تواند بسياري از شهرهاي ساحلي جهان را در معرض خطر سيل شديد قرار دهد.
مناطق پرجمعيت يا مناطقي كه براي كشاورزي نياز به آبياري دارند، به ويژه وقتي در مدت طولاني خشك هستند، نياز به پمپاژ آب از زيرزمين دارند. هنگامي كه آنها آب را پمپ مي‌كنند، تغذيه طبيعي آبخوان كمتر از حجم آبي است كه آنها خارج مي‌كنند. اين برداشت آب از زمين باعث فرورفتن سطح مي‌شود. فقدان مقررات پمپاژ و افزايش سريع جمعيت انساني محتمل‌ترين عوامل موثر در ميزان فرونشست هستند. در ايران، جمعيت در 50 سال گذشته بيش از دو برابر شده است، در حالي كه پمپاژ آب‌هاي زيرزميني بدون نظارت باقي مانده است. شهرهاي ايران در حال حاضر يكي از سريع‌ترين مراكز شهري در جهان هستند كه هر سال ۲۵ سانتي‌متر كاهش مي‌يابند. فرونشست يك موضوع جهاني است كه با گرمايش جهاني و همچنين شيوه‌هاي كشاورزي ناپايدار مرتبط است. بزرگ‌ترين سفره‌هاي زيرزميني جهان براي اهداف كشاورزي در حال تخليه شدن هستند. آب‌هاي زيرزميني در ايران، ايالات متحده، مكزيك، چين و هند به سرعت در حال تخليه هستند تا تقاضاي جهاني غذا را به شيوه‌اي ناپايدار برآورده كنند. ادامه فرونشست در اين مناطق بر جمعيت‌هاي سراسر جهان تاثير خواهد گذاشت. پايدار كردن توليد جهاني غذا امكان‌پذير است، اما اين مشكل بايد به زودي برطرف شود. پيش‌بيني مي‌شود كه گرم شدن كره‌زمين باعث دوره‌هاي طولاني خشكسالي شود كه با پمپاژ آب بيشتر از زيرزمين، سرعت فرونشست را تسريع مي‌كند. اگرچه فرونشست يك تهديد بزرگ براي محيط‌زيست جهاني است، اما مي‌توان آن را به مراتب راحت‌تر از تغييرات اقليمي كنترل كرد. فناوري‌هايي مانند ماهواره‌ها و رادارها مي‌توانند به سرعت مناطق فرونشست را شناسايي كنند و سياست‌ها و ابزارهاي ساده مي‌توانند در مقياس‌هاي كشوري و استاني براي مبارزه موثر با اين مشكل استفاده شوند. در توكيو در نيمه اول قرن گذشته مشكل بسيار بزرگي از فرونشست داشتند. مقررات آب زيرزميني را اجرا كردند و مشكل را حل كردند. راه‌حل‌هاي ديگر فرونشست شامل يافتن منابع آب جايگزين، كشاورزي كارآمد براي استفاده كمتر از آب و تزريق مجدد آب به سفره‌هاي زيرزميني است. ابزار انتخابي مورد استفاده براي تشخيص و نقشه‌برداري تغيير شكل سطح زمين به عنوان رادار دهانه مصنوعي تداخل سنجي (InSAR) شناخته مي‌شود. در دو دهه اخير از تصاوير راداري تكراري از ماهواره‌هاي مدار زمين براي نظارت بر فرونشست و با جزييات فوق‌العاده دقيق استفاده مي‌شود. با شناسايي فرونشست و نقشه‌برداري دقيق آن، ارزيابي داده‌هاي تداخل سنجي رادار مي‌تواند براي بهبود درك ما از فرآيندهاي فرونشست و پيش بيني فرآيند آينده و احتمال پيشرفت آن انجام شود. تركيبي از درك علمي و مديريت دقيق منابع طبيعي مي‌تواند فرونشست ناشي از توسعه منابع زمين و آب را به حداقل برساند.