مقامات تركيه بار مسووليت آلوده شدن هواي ايران را از شانه خود برداشتند
موج دوباره گرد
و خاك در راه كشور
گروه اجتماعي: در حالي كه طي هفته‌هاي گذشته، سدسازيها بر رودهاي مرزي دجله و فرات در كشور تركيه، به عنوان يكي از مهم‌ترين دلايل خيزش توفان گرد و خاك در ايران اعلام شده بود، روز پنجشنبه، سخنگوي وزارت امور خارجه تركيه اين نظر را كه سدهاي كشورش باعث ايجاد توفان‌هاي شن و گرد و غبار در ايران شده غيرعلمي دانست.
خبرگزاري آناتولي گزارش داد كه تانژو بيلگيچ، با انتشار بيانيه‌اي كتبي در واكنش به ديدگاه ايران مبني بر اينكه «تركيه باعث آلودگي هوا با توفان شن و گرد و غبار در ايران شده است»، گفته است: «اين ادعا كه سدها در تركيه باعث ايجاد توفان‌هاي شن و گرد و غبار در جغرافياي ما مي‌شوند، علمي نيست. توفان‌هاي شن و گرد و غبار تا حد زيادي يك پديده طبيعي است و اين مورد مورد قبول عموم است. علت اصلي توفان‌هاي شن و گرد و غبار در تركيه و ايران، گرد و غبار بياباني است كه از آفريقا و خاورميانه كه دو منبع مهم گرد و غبار در جهان هستند، مي‌رسد. در واقع، تخريب زمين، جنگل‌زدايي، بيابان‌زايي و خشكسالي ناشي از تغييرات آب و هوايي نيز باعث افزايش اين توفان‌ها مي‌شود. اين ادعا كه سدهاي ساخته شده توسط تركيه باعث مشكلات زيست محيطي ناشي از توفان‌هاي شن و گرد و غبار اخير در ايران شده و آلودگي هواي تهران به اوج خود رسيده است، به شدت در رسانه‌هاي ايران بازتاب پيدا كرده؛ اين موضوع از سوي سياستمداران نيز در دستور كار قرار گرفته است. مقصر دانستن تركيه در حوادث طبيعي از سوي دولت تهران رويكردي واقع‌بينانه نيست. براي جلوگيري از توفان‌هاي شن و گرد و غبار و كاهش اثرات منفي آن، هر كشوري بايد ابتدا به وظيفه خود عمل كند و در جهت استفاده پايدار از منابع آب و خاك اقدامات لازم را انجام دهد. تركيه به موضوع آب از منظري كاملا بشردوستانه برخورد مي‌كند، تركيه معتقد است كه آب‌هاي فرامرزي به جاي تضاد بين كشورهاي ساحلي، عنصر همكاري هستند. تركيه هميشه به قوانين بين‌المللي پايبند است و آماده هرگونه همكاري منطقي و علمي با ايران در اين زمينه است.»
به دنبال اين بيانيه مكتوب، در حالي كه طي هفته‌هاي پيش از اين، مسوولان حوزه ديپلماسي و حتي نمايندگان مجلس هم معترف بودند كه سدسازيهاي تركيه مهم‌ترين دليل خيزش گرد و خاك در سراسر كشور است، تغيير رويكرد رسانه‌اي برخي كارشناسان حوزه محيط زيست، نشان مي‌داد كه احتمالا مشكلاتي در حوزه سياست خارجي ايجاد شده كه چنين تغيير مواضعي رخ داده است چنانكه محمد مجابي؛ رييس كميته محيط زيست مجمع تشخيص مصلحت نظام، از وجود ۲ تا ۵ ميليارد تن گرد و غبار متحرك در سراسر دنيا خبر داد و اعلام كرد كه ۲۰ تا ۲۵درصد از گرد و غبارهاي موجود در جو، ناشي از فعاليت‌هاي انساني است.
مجابي كه در يك برنامه راديويي صحبت مي‌كرد، بدون كمترين اشاره به تاثير سدسازيها در تركيه، ضمن اين اعلام افزود: «نيمي از گرد و غبارهاي جهان از حوالي آفريقا به گردش درمي‌آيند و از مسير ايران عبور مي‌كند. برخي مناطق شرقي ايران كانون‌هاي گرد و غبار هستند علاوه بر اينكه گرد و غبارهاي موجود در كشورهاي تركمنستان و حوالي اين كشور در افزايش ميزان گرد و غبارهاي ايران تاثير مي‌گذارند. از سوي ديگر، بارندگي در خاورميانه كاهش پيدا كرده و آن دسته از زمين‌هاي كشاورزي كه به علت بي‌آبي، باير و غيرقابل بهره‌برداري شده‌اند هم در افزايش مقدار گرد و غبار موثر هستند. اما درنهايت، بيش از ۸۰درصد گرد و غبار موجود در ايران از خارج كشور وارد مي‌شود چنانكه يك بلوك ۲ ميليون هكتاري در عراق و يك بلوك ۱۰ ميليون هكتاري در عربستان، در ميزان گرد و غبار ايران اثر جدي مي‌گذارند.»
به دنبال تكذيب و اصرار مقامات تركيه درباره اينكه سدسازيها در اين كشور هيچ ارتباطي به خيزش توفان‌هاي گرد و خاك اخير در ايران نداشته، ديروز دبير ستاد ملي سياستگذاري و هماهنگي مديريت گرد و غبار كشور، در توضيحات جداگانه‌اي با اشاره به مساحت ۲۷۰ ميليون كيلومتري كانون‌هاي گرد و غبار در اطراف ايران گفت: «خاورميانه پس از صحراي بزرگ آفريقا دومين توليدكننده بزرگ گرد و غبار در جهان است.»
علي محمد طهماسبي بيرگاني در گفت‌وگو با ايسنا ضمن تشريح ارتباط ميان سياست‌هاي مديريت آبي و معضل گرد و غبار و تاثيراتي كه اين وضعيت براي كيفيت هواي ايران ايجاد كرده گفت: «خشكي‌ها دو نوعند؛ خشكي عام يا خشكسالي كه استمرار آن به محيط‌زيست ضربه مي‌زند. خشكسالي هيدرولوژيكي هم بر اثر مديريت نامناسب منابع آب بالادست رخ مي‌دهد. خشكسالي هيدرولوژيكي روي تالاب‌ها، دشت‌هاي سيلابي و اراضي زراعي تاثيرگذار است؛ درحالي كه خشكسالي عام تاثيرات گسترده‌تري دارد و روي پوشش گياهي منطقه نيز موثر است. در منطقه جنوب غرب آسيا، خشكسالي غالب، غيرهيدرولوژيكي يا عام و بر اثر كمبود بارش رخ داده چنانكه براساس بررسي‌ها سطح غبارخيز داخل كشور ۳۴.۶ ميليون هكتار است كه ۱۵ ميليون هكتار آن مراتع فقير هستند. براساس اعلام ستاد ملي گرد و غبار، ۳ ميليون هكتار از اراضي زراعي ديم و ۲ ميليون از زمين‌هاي كشاورزي آبي و ۱.۵ ميليون هكتار از تالاب‌ها به كانون گرد و غبار تبديل شده‌اند كه استمرار تنش آبي سبب افزايش اين مساحت مي‌شود در حالي كه بارش نرمال، سطح كانون‌هاي گرد و غبار را كاهش مي‌دهد. همچنين بخشي از دشت‌هاي سيلابي هم تبديل به كانون‌هاي گرد و غبار شده‌اند. دشت‌هاي سيلابي به شكل تالاب نيستند كه چاله باشند. تالاب يعني چاله آب و دشت سيلابي، دشتي است كه پس از دشت شيب‌دار در دامنه كوه قرار دارد و تقريبا مسطح است. دشت سيلابي پس از بارش، خيس و چند روز بعد خشك مي‌شود. ستاد ملي مديريت گرد و غبار در سال ۱۴۰۰ مطالعات خود را روي خاورميانه انجام داد و معلوم شد كه به طور ميانگين ۲۷۰ ميليون هكتار از اراضي كشورهاي منطقه، كانون گرد و غبار هستند چنانكه عربستان با ۹۰ ميليون هكتار، عراق با ۲۴ ميليون هكتار و سپس، يمن، امارات و سوريه در رده‌هاي بعدي قرار دارند. به‌رغم اينكه در امارات مساحت بيشتري براي توليد گرد و غبار وجود دارد، سوريه و عراق روي ما تاثيرگذارترند. عربستان از جنوب و مركز خود كه بيابان ربع‌الخالي قرار دارد و همچنين از مناطق شمالي خود گرد و غبار به سمت ايران گسيل مي‌كند. در شرق و شمال شرق نيز تركمنستان و صحراي قره قوم تاثيرگذارند و افغانستان و پاكستان نيز در رده‌هاي بعدي هستند. بيشترين مشكل ما از نظر تكرار و غلظت گرد و غبار از سمت عراق است اما تركيه نيز به طور غيرمستقيم روي اين مساله نقش دارد.»
تكذيب مقامات تركيه درباره ارتباط خيزش‌هاي گرد و خاك در ايران با سدسازيها در نوار مرزي تركيه بر رودهاي دجله و فرات درحالي است كه روز 20 فروردين، يك روز پس از آنكه شهر تهران با 9 ايستگاه داراي شاخص 500 ذرات كمتر از 10 ميكرون، آلوده‌ترين شهر جهان در روز 19 فروردين سال جاري معرفي شد، خبرگزاري فارس در گزارشي نوشت: «پروژه گاپ تركيه كه ايده آن از سال 1930 مطرح شد را مي‌توان دليل اصلي خشكي مناطق غرب آسيا دانست. سرزمين‌هاي خشكي بنا به اظهارات كارشناسان منشا اصلي گرد و غبار داخل ايران هستند. در حالي كه يك كانون جديد ريزگرد در مرز عراق با سوريه در حال شكل‌گيري است و محمد اصغري؛ كارشناس سازمان هواشناسي گفته كه براساس تصاوير ماهواره‌اي، منشا اين گرد و خاك در كشور عراق است، اما جواب چرايي تشكيل كانون گرد و خاك در عراق و سوريه را در تركيه بايد يافت چون سياست سدسازي گسترده تركيه، عامل اصلي خشك شدن تالاب‌ها و نخلستان‌هاي عراق است. ويسل اروغلو؛ وزير آب و جنگلداري تركيه در سال ۱۳۹۶ اعلام كرد كه تعداد ۷۲۷ سد تاكنون در تركيه ساخته‌شده و با تكميل سدهاي در دست ساخت، تعداد آنها در پنج سال آينده (سال ۱۴۰۲) به 2 برابر خواهد رسيد. رييس‌جمهور تركيه هم روز شنبه ۱۵ آبان ۱۴۰۰ سد ايليسو را افتتاح كرد كه ايليسو دومين سد بزرگ تركيه بعد از سد آتاترك است. ظرفيت ايليسو، ۳ برابر كرخه به عنوان بزرگ‌ترين سد ايران است. ظرفيت سد آتاتورك (بزرگ‌ترين سد تركيه و قاره اروپا) نيز به اندازه مجموع تمام سدهاي ايران است! سد آتاترك روي فرات و سد ايليسو روي دجله بسته شده است. سد آتاترك ۷۵درصد آب فرات را ذخيره مي‌كند و سد ايليسو نيز مانع ورود قريب به ۶۰درصد منابع آبي به عراق مي‌شود. ايليسو، يكي از ۲۲ سدي است كه تركيه ذيل پروژه آناتولي جنوب شرقي با نام اختصاري گاپ GAP ساخت. گاپ بزرگ‌ترين و پرهزينه‌ترين پروژه تاريخ جمهوري تركيه است. ايده اين پروژه براي اولين‌بار در سال ۱۹۳۰ و دوران آتاترك مطرح شد ولي عملياتي شدن آن به نيمه دوم قرن ۲۰ بازمي‌گردد. طبق پروژه گاپ ۱۴ سد روي فرات و ۸ سد روي دجله ساخته مي‌شود. اين پروژه به مثابه يك سلاح زيست محيطي مهلك عليه كشورهاي غرب آسياست. در صورتي كه پروژه گاپ به سرانجام برسد، عراق، سوريه و در نهايت بخش‌هايي از تالاب هورالعظيم خوزستان خشك خواهد شد. مدير گروه مطالعات آب مركز پژوهش‌هاي مجلس گفته كه با اجراي كامل طرح گاپ، تركيه عملا كنترل آب‌هاي بالادست منطقه‌اي را دراختيار مي‌گيرد و مي‌تواند از اين اهرم به منظور اهداف سياسي خود استفاده كند. چنانكه سد آتاترك ازجمله سدهاي گاپ در تركيه اصلي‌ترين عامل خشك شدن زمين‌هاي عراق است. به عبارتي آب رودخانه‌هاي دجله و فرات به واسطه سدسازيهاي تركيه كم شده و دشت بين‌النهرين رطوبت خود را از دست داده و به منبعي براي توليد گرد و غبار تبديل شده است. ساخت سد ايليسو قطعا بر تالاب‌ها و ريزگردها تاثير منفي دارد. با بحران كم‌آبي در عراق، ريزگردها وارد استان‌هاي جنوبي ايران خواهند شد و در نهايت ضربه بزرگي به تالاب هورالعظيم وارد خواهد آمد. تركيه با احداث اين سدها، زمام امور آب عراق را در دست خواهد گرفت. رييس‌جمهوري تركيه هم در مراسم افتتاحيه سد ايليسو گفته بود كه ايليسو بهترين پاسخ به دشمنان تركيه است.»
سه روز بعد از انتشار گزارش خبرگزاري فارس، اميرعبداللهيان؛ وزير امور خارجه به كميسيون كشاورزي مجلس دعوت شد تا بابت سدسازي تركيه و خيزش گرد و خاك، پاسخگوي نمايندگان مجلس باشد كه به دنبال اين دعوت، رييس كميسيون كشاورزي مجلس در صفحه رسمي توييترش نوشت: «در گذشته به دليل ضعف ديپلماسي اقتصادي، اقدامي پيرامون جلوگيري از سدسازيهاي كشور تركيه روي رودخانه‌هاي دجله و فرات انجام نشده است. وزير امور خارجه را براي ارايه گزارش به كميسيون دعوت كرده‌ايم. تركيه بايد قوانين موجود در زمينه حقابه رودخانه‌ها را رعايت و حجم آب موردنياز مصارف پايين دست را رهاسازي كند. احداث سد ايليسو خشك شدن تالاب‌هاي موجود در كشورهاي عراق، سوريه، هورالعظيم و نابودي حدود شش و نيم ميليون هكتار از اراضي اين كشورها و نيز افزايش بحران زيست محيطي ريز گردها در كشور ما را به همراه دارد.»
ديروز بار ديگر سازمان هواشناسي كشور هشدار داد كه طي روزهاي آينده، غرب و شمال غرب كشور شاهد خيزش گرد و خاك خواهند بود. البته وضعيت شرق و شمال شرق هم در اين روزها چندان مطلوب نيست چنانكه ديروز رييس هواشناسي سيستان و بلوچستان از وزش بادهاي 120 روزه سيستان با سرعت 108 كيلومتر بر ساعت در زابل و كاهش شعاع ديد افقي در اين شهر تا 150 متر خبر داد. به گفته محسن حيدري، وزش باد شديد با سرعت ۸۳ كيلومتر بر ساعت در زهك هم ديروز سبب خيزش گرد و خاك و كاهش شعاع ديد افقي به ۱۰۰ متر شد به گونه‌اي كه تردد در برخي محورهاي مواصلاتي منتهي به اين شهرستان با اختلال همراه شد.
درحالي كه طبق اعلام مسوولان هواشناسي اين استان شرقي، براساس خروجي نقشه‌هاي پيش‌يابي و مدل‌هاي جوي، وزش بادهاي ۱۲۰ روزه در شمال استان ادامه دارد، شرايط جوي در غرب و شمال غرب و جنوب غرب كشور متفاوت است چون علت خيزش گرد و خاك در اين خطه، كاملا متوجه برخاستن موج‌هاي عظيم گرد و خاك از عراق، اردن و عربستان به دنبال توسعه سدسازيها در كشور تركيه است.
طبق هشدار رييس گروه پيش‌بيني اداره كل هواشناسي آذربايجان غربي، استان آذربايجان غربي كه همجوار با كشور تركيه است از روز 25 ارديبهشت شاهد وزش باد گاهي شديد توام با گرد و خاك خواهد بود علاوه بر اينكه وزش باد و گرد و خاك كليه مناطق استان را تا روز سه شنبه ۲۷ ارديبهشت در بر خواهد گرفت.
از چهارشنبه هفته گذشته هم سازمان هواشناسي كشور نسبت به وزش باد شديد تا بسيار شديد، خيزش گرد و خاك، كاهش ديد افقي، احتمال شكستن درختان فرسوده، احتمال آسيب به سازه‌هاي موقت و اختلال در تردد و افزايش شاخص آلودگي و كاهش كيفيت هوا در استان‌هاي خراسان رضوي، سمنان، تهران، البرز، قم، مركزي، خراسان جنوبي، سيستان و بلوچستان، خوزستان، ايلام، بوشهر، يزد، ايلام، كهگيلويه و بويراحمد، اصفهان، چهارمحال و بختياري، كرمانشاه، لرستان، همدان، كردستان، آذربايجان شرقي، آذربايجان غربي، زنجان، همدان، فارس و كرمان هشدار داده و ضمن صدور هشدار نارنجي، اعلام كرده بود كه خيزش گرد و خاك تا ۲۵ ارديبهشت ادامه خواهد داشت.