به مناسبت چهلمين روز درگذشت محمدعلي اسلامي ندوشن
روشنفكر بي‌هياهو
محسن آزموده
يكي از اصلي‌ترين ويژگي‌هاي روشنفكر كه او را از اهل دانش و تحقيق متمايز مي‌سازد، بيان حقيقت در عرصه عمومي است، بدون لكنت و بي‌تعارف به ارباب قدرت از سويي و به مردمان كوچه و بازار از سوي ديگر، خواه خوشايند ايشان باشد، خواه نه. يك فرد دانشگاهي، اگرچه به لحاظ اخلاقي ملزم است كه آنچه را حقيقت مي‌پندارد و با كار علمي بدان دست يافته، در گستره همگاني يا لااقل در ميان جامعه علمي عرضه كند، اما انواع و اقسام ملاحظات مثل نگراني‌هاي سياسي يا دغدغه‌هاي اجتماعي يا هراس به خاطر از دست دادن محبوبيت سبب مي‌شود كه هميشه چنين نكند. اما روشنفكر، تا جايي كه روشنفكر تلقي مي‌شود، متعهد است كه آنچه را حقيقت مي‌داند، با بياني رسا و واضح و آشكارا بيان كند. اين خصلت كار روشنفكري سبب مي‌شود كه گاهي روشنفكران در ميان ديگر اهالي دانش و فرهنگ، افرادي شلوغ كار، پر سر و صدا به نظر آيند و بسياري از نوشته‌ها و گفتارهاي‌شان عامه‌پسند و پرهياهو باشد يا دست‌كم اين‌چنين به چشم آيد. به عبارت ديگر، كار روشنفكري تا جايي كه به اين صفت موصوف است، در مقايسه با كار علمي يا دانشگاهي يا پروژه‌هاي تحقيقاتي، زبان و بياني ساده‌تر دارد و گاه در آنها، در عرضه يافته‌ها، اغراق و بزرگنمايي صورت مي‌پذيرد. البته ويژگي‌هاي شخصيتي فرد روشنفكر نيز در كم و زياد شدن اين خصلت دخيل است، تا جايي كه به خصوص در روزگار گسترش فضاي مجازي و دسترس‌پذيري شبكه‌هاي اجتماعي، بعضي روشنفكران، در عرصه عمومي «سلبريتي» مي‌شوند و هزاران هزار طرفدار و پيرو مي‌يابند و هر گفته يا نوشته‌شان واكنش‌هاي احساسي مثبت و منفي بي‌شماري پديد مي‌آورد. شكي نيست عامه‌‌پسندي روشنفكر و كار او، تا جايي كه قوت استدلال‌ها و پشتوانه‌هاي فكري و علمي كارش ضربه نزند، اشكالي ندارد و اتفاقا موجب مي‌شود كه سخن دانشورانه و مستدل او، مخاطبان بيشتري بيابد. اما متاسفانه هميشه چنين نيست و همگان شاهد بوده‌ايم كه اين همگاني شدن سبب شده كه روشنفكر خود گرفتار اين فضا شود و بيش از حد به ساده‌سازي امور بپردازد، از بيان همه حقيقت به علت نگراني از رنجيدن افكار عمومي سر باز بزند يا براي يافتن طرفداران و مخاطبان بيشتر در حوزه عمومي، بنا به سليقه روز سخناني بدون پشتوانه و همه‌پسند بگويد و بنويسد و بعضا در همه حوزه‌ها اظهارنظر كند. بنابراين پرهيز از هياهو، حفظ متانت و آرامش و رعايت معيارهاي فرهيختگي از خصائل نيكويي است كه معدودي از روشنفكران به آن آراسته‌اند. محمدعلي اسلامي ندوشن، نماد و نمونه بارز چنين روشنفكراني بود. او به گواه آثار فراوان و پرخواننده‌اش، روشنفكري بود كه براي عموم مخاطبان مي‌نوشت، با نثري شيوا، استوار و خواندني و از بيان حقيقتي كه با تحقيق به آن رسيده بود، در عرصه عمومي ابايي نداشت. اما هيچگاه اهل شلوغ‌كاري و هياهو نبود و همواره با وقار و طمأنينه سخن مي‌گفت و مي‌نوشت. محمدعلي اسلامي ندوشن، شناخت و آگاهي عميق و گسترده‌اي از فرهنگ و تاريخ ايران داشت و اگرچه با انديشه‌هاي جديد و نويسندگان و متفكران معاصر غربي آشنايي داشت، اما سخنان پر طمطراق بي‌مايه نمي‌گفت و نمي‌نوشت و به جاي گندم‌نمايي و جو فروشي، به زباني محكم و پاكيزه، به بسط ميراث غني فرهنگي و ادبي ايران مي‌پرداخت. اين آرامش و متانت او سبب شده آثارش به سليقه و «مد روز» وابسته نباشد و خوانندگاني از نسل‌هاي بعدي نيز به آنها مراجعه كنند و ضمن لذت بردن از خواندن نثري شيرين و شيوا، درباره حافظ و فردوسي و خيام و مولوي نكاتي عميق و ماندگار ياد بگيرند و بهره‌مند شوند.