رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست به تركيه مي‌رود
دیپلماسی آلودگی هوا!
تشكيل كارگروه مشترك در وزارت نيرو نشان مي‌دهد كه دليل اصلي سدسازيهاي همسايه غربي بوده است
گروه اجتماعي |با گذشت سه ماه از آشكار شدن تاثير سدسازيهاي تركيه به عنوان دليل اصلي وقوع توفان‌هاي گرد و خاك در كشورهاي همسايه - ايران، عراق و سوريه- رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست اين هفته عازم كشور همسايه غربي مي‌شود تا با تكيه بر راهكارهاي ديپلماتيك، چاره‌اي براي كاهش مداخلات محيط‌زيستي تركيه انديشيده شده و هواي ايران و عراق، كمي قابل تنفس شود. علي سلاجقه، روز چهارشنبه در حاشيه نشست هفتگي هيات دولت، خبر داد كه قرار است طي هفته جاري، معاون رييس‌جمهوري عازم كشورهاي امارات، تركيه و كويت شود و براي نشست وزراي محيط‌زيست كه 21 تير ماه برگزار خواهد شد زمينه‌سازي كند و البته يكي از موضوعات مورد بحث با همسايگان ترك در اين سفر، مساله ريزگردها در ايران خواهد بود. طي سه ماه گذشته، هر دو كشور همسايه شرقي تركيه؛ عراق و ايران، روزهاي سختي را بابت وقوع توفان‌هاي بي‌سابقه گرد و خاك سپري كردند به گونه‌اي كه در هر دو كشور روزهاي بي‌شمار، علاوه بر كاهش شديد ديد غير‌مسلح و تاثيرات زيانبار اقتصادي و اجتماعي در فعاليت‌هاي جاري و روزمره دولت‌ها، كيفيت وضعيت هواي شهرهاي جنوب، غرب و مركز هر دو كشور در نزديكي مرز مشترك با تركيه، در شرايط خطرناك قرار گرفت. خيزش گرد و خاك در ايران از نيمه فروردين ماه امسال چنان شديد بود كه در برخي روزها حتي استان‌هاي شمالي هم تحت تاثير قرار گرفتند و هواي اين خطه هم ناسالم و آلوده به گرد و خاك اعلام شد، علاوه بر آنكه شدت آلاينده‌ها در تهران طوري بود كه فقط ظرف 60 روز، تهران دو بار در اولين رديف آلوده‌ترين شهرهاي جهان ايستاد. به سبب شدت گرفتن تاثيرات جبران‌ناپذير اين ميزان از آلودگي هوا كه در سال‌هاي گذشته هم بي‌سابقه بوده، دو هفته قبل رييس‌جمهوري دستور داد كه با تكيه بر روابط ديپلماتيك، معضل آلودگي هواي كشور هر چه سريع‌تر حل شود. قرار است ۲۱ تير ماه امسال، نشست وزراي ۱۵گانه محيط‌زيست كشورهاي همسايه درباره مسائل مختلف و از جمله خيزش گرد و خاك و شدت گرفتن ريزگردها در كشورهاي ايران و عراق طي سه ماه اخير برگزار شود در حالي كه حداقل تا هفته گذشته، برخي مسوولان تصميم‌گير و سياستگذار عرصه حفاظت محيط‌زيست با اتخاذ يك رويكرد كاملا محافظه‌كارانه، از ذكر نام تركيه به عنوان مقصر رديف اول شدت گرفتن آلودگي هواي ايران خودداري و تلاش كرده‌اند آلودگي هواي ايران با اين شرايط جديد را صرفا به منابع داخلي يا به افزايش بيابان‌زايي در كشورهاي اردن، سوريه و عراق ربط دهند با وجود آنكه گزارش‌هايي حكايت از آن دارد كه عامل اصلي خطرناك شدن كيفيت هواي همسايگان شرقي تركيه، اين‌بار به دليل اقداماتي است كه اين كشور بدون توجه به تاثيرات محيط‌زيستي آن بر همسايگان خود انجام داده است. اگرچه كه به دنبال تاكيدات و انتقادات چندباره كارشناسان و فعالان محيط‌زيست درباره تاثير سدسازيهاي تركيه بر سرمنشا رودهاي دجله و فرات بر افزايش آلودگي هواي ايران، درنهايت مقامات حوزه ديپلماسي خارجي اين كشور با اتخاذ موضع مخالف، در واكنش به اين انتقادات اعلام كردند كه تاثير سد‌سازي تركيه بر آلودگي هواي كشورهاي همجوار كذب و غيرواقعي است. تاثير اين رويكرد زورمدارانه همسايه غربي را در اولين اظهارنظر تخصصي رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست مي‌توان جست‌وجو كرد. علي سلاجقه، دو هفته قبل و به دنبال دستور رييس‌جمهوري براي حل هرچه سريع‌تر معضل ريزگردها، اعلام كرد كه راهي كشورهاي همسايه مي‌شود تا يك چاره‌جويي برمبناي اقدامات ديپلماتيك انجام شود. اولين مقصد معاون رييس‌جمهوري، برخلاف انتظار همگان، تركيه نبود بلكه وي عازم سوريه و عراق شد. پس از بازگشت از سفر هم در توضيح تدابير اتخاذ شده، در يكي از برنامه‌هاي شامگاهي «شبكه خبر» اعلام كرد: «براساس مطالعات انجام شده و پروژه‌اي كه در سازمان حفاظت محيط‌زيست روي آن كار شد، كشورهاي همسايه با ۲۷۰ ميليون هكتار از سمت شمال شرق، شرق، جنوب و غرب، كشور ما را تحت تاثير ريزگردها قرار مي‌دهند؛ كشور عربستان با مساحت حدود ۹۰ ميليون هكتار، كشور عراق حدود ۲۴ ميليون هكتار و كشور سوريه با حدود چهار ميليون هكتار چنانكه در منطقه ديرالزور سوريه حدود چهار ميليون هكتار به عنوان منشا اصلي ريزگردها شناسايي كرديم. در عراق و سوريه كه منشا اصلي ريزگردها به كشور ما هستند، مناطقي كه كانون اصلي برداشت گرد و غبار هستند، مناطقي بودند كه در آنها متخاصم وجود دارد. اين يعني در ديرالزور سوريه و دياله عراق، گروه‌هاي داعشي و كشورهاي بيگانه فعالند و لذا مردم از آن مناطق كوچ كرده و اراضي رها شده و سبزي و رطوبت زمين ازبين رفته و مانورهاي نظامي و درگيري باعث شده تا خاك اين مناطق به پودر تبديل شود.
خاك پودري با سرعت بسيار كم باد نيز حركت مي‌كند و اين يك نوع تروريسم محيط‌زيستي است. علاوه بر اين، در كشور خودمان حدود ۳۴ ميليون هكتار بيابان داريم كه از اين ميزان پنج ميليون هكتار در شرايط بحراني قرار دارد. اين بيابان‌ها در استان‌هاي كرمان، خراسان جنوبي، سيستان و بلوچستان، خراسان‌رضوي، سمنان، يزد و اصفهان قرار گرفته كه استان كرمان بيشترين سطح بيابان در شرايط بحراني را به خود اختصاص داده و خوزستان هم وضع نامناسبي دارد.»
درحالي كه معاون رييس‌جمهوري، در اين برنامه تلويزيوني، به وضوح از كوچك‌ترين اشاره به تاثير سد‌سازي‌ها در تركيه به عنوان عامل تشديد ريزگردها در كشور عراق خودداري كرد، حال بايد ديد كه سفر رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست به تركيه كه به نظر مي‌رسد بيشتر، براي دلجويي از همسايه دلخور باشد، چه نتايجي در پي دارد و ايران تا چه حد مي‌تواند در قبال رويكرد زورمدارانه ترك‌ها، مدارا و انعطاف به خرج دهد. اتخاذ اين مواضع محافظه‌كارانه دولت كه بيشتر رنگ ديپلماتيك دارد در حدي است كه تنها واكنش سلاجقه درباره ضرورت تدابير بين‌المللي براي كاهش آلودگي هواي كشور اين بوده كه روز چهارشنبه و ضمن اعلام سفر اتي خود به تركيه بگويد: «مسوولان همه كشورها به اين نتيجه رسيدند كه دبيرخانه متمركزي براي حل مشكل گرد و خاك تشكيل شود، جمهوري اسلامي ايران اين كار را شروع كرده است. اميدوارم كه در نشست وزراي محيط‌زيست همگي بر سر ميثاق منطقه‌اي به تفاهم برسيم. رييس‌جمهور در شوراي عالي محيط‌زيست تاكيد كرد كه بايد همكاري منطقه‌اي شكل بگيرد، در اين راستا بنده سفرهايي به عراق و سوريه داشتم و اين سفر براي شناسايي كانون‌هاي گرد و غبار انجام شد. در ايران هم مقرر شد كارگروه‌هاي مشتركي در تراز وزراي جهاد كشاورزي و نيرو تشكيل شود و همه كشورها معتقد هستند بايد اقدامي ميداني و عملياتي براي حل اين مشكلات انجام شود.» اما همين اشاره رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست درباره تشكيل كارگروه مشترك در تراز وزير نيرو نشان مي‌دهد كه برخلاف تمايل دولت بابت خودداري از معرفي مقصر اصلي در ايجاد كانون گرد و خاك در منطقه، سرنخ اصلي اين شكل از آلودگي هوا در كشورهاي عراق و ايران را بايد در سدسازيهاي بي‌رويه كشور تركيه جست‌وجو كرد اگرچه كه واقعا نمي‌توان نقش توسعه بي‌سابقه خشكسالي در كشور را هم در تنزل نگران‌كننده كيفيت هواي ايران ناديده گرفت. دو هفته قبل و بعد از بازگشت سلاجقه از عراق، معاون سازمان منابع طبيعي و آبخيزداري از افزايش ۲،۵ ميليون هكتاري بيابان‌هاي كشور در دهه اخير با وجود تمام اقدامات انجام شده براي مقابله با بيابان‌زايي خبر داد. پرويز گرشاسبي كه مهمان همان برنامه شامگاهي «شبكه خبر» بود، بعد از توضيحات رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست گفت: «بيابان‌زدايي در ايران شش دهه قدمت دارد. ۳۳،۷ ميليون هكتار از مساحت كشور را بيابان‌هايي تشكيل داده‌اند كه منشا زمين‌شناسي و اقليمي دارند. از اين مقدار ۱۳ ميليون هكتار به عنوان مناطق بحراني شناخته مي‌شدند كه ۸،۷ ميليون آن در نيم قرن گذشته مهار و تثبيت شده است. اكثر اين كانون‌ها مستقيما شهرها، روستاها و مناطق مهم ما را درگير مي‌كردند، اما در مقابل، در دهه اخير ۲،۵ ميليون هكتار به بيابان‌ها در كشور افزوده شده كه اين مساحت در گذشته عموما بيابان نبوده است. ۱۶۴ هزار هكتار از اراضي حاشيه درياچه اروميه، ۳۵۰ هزار هكتار در خوزستان، ۳۰۰ هزار هكتار در جازموريان و اراضي جنوب شرق قزوين ازجمله بيابان زايي‌هاي جديد است. در ۵۰ سال گذشته ۸،۷ ميليون هكتار از نواحي بحراني گرد و غبار مهار شده‌اند اما براي غلبه سرعت بيابان‌زدايي به بيابان‌زايي، بايد سالانه يك ميليون هكتار از نواحي بحراني مديريت شوند كه اين عدد در ايران، ۳۵۰ هزار هكتار است و كمبود منابع اعتباري، همواره به عنوان يك چالش در اين زمينه است. در جريان گرد و غبار سال ۹۴ در استان خوزستان ۳۵۰ هزار هكتار كانون گرد و غبار شناسايي شد كه تنها ۳۸درصد آن مديريت شد و براي بهبود وضعيت ۶۸درصد باقي مانده، سه هزار ميليارد تومان اعتبار نياز است.» با وجود توضيحات گرشاسبي اما نبايد از توضيحات سرپرست مركز ملي هوا غافل شد. داريوش
گل عليزاده، اخيرا در يك برنامه راديويي تاكيد كرده بود كه گرد و غبار فعلي كه تا مركز و شمال كشور هم راه پيدا كرده، منشا فرامرزي از كشورهاي اطراف و حتي شمال آفريقا دارد. گل عليزاده با وجود حفظ رويكرد محافظه‌كارانه، تاييد كرد كه «در داخل كشور نيز ۷،۶ ميليون هكتار كانون‌هاي مستعد گردوغبار وجود دارند. گردوغبار و ريزگردي كه در ارديبهشت و خرداد در كشور ديده شد و نزديك به ۲۳ استان ايران را درگير كرد، بيشتر ناشي از كانون‌هاي برون‌مرزي بود. اين گردوغبارها حاصل عملكرد نامطلوب در حوزه مديريت منابع آب و تصميمات غيركارشناسي در بخش الگوهاي نامناسب كشاورزي است. به دليل سوءمديريت در توزيع منابع آب كه بخشي از آن ناشي از تاثيرات تغييرات اقليمي است، تالاب‌ها در حال تبديل شدن به كانون‌هاي ريزگرد هستند. تالاب‌ها مي‌توانند يك شاخص مناسب براي ارزيابي مديريت در بالادست باشند كه متاسفانه بررسي‌ها نشان مي‌دهد مديريت درستي نداشته‌ايم. ايجاد سد در بالادست رود دجله و فرات توسط كشور تركيه، باعث تشديد اين مشكلات مي‌شود اما به طور حتم ريشه همه اين ريزگردها اين موضوع نيست. راهكارها مشخص است اما براي اجراي آنها نيازمند يك ديپلماسي قوي با كشورهاي موثر و متاثر در گردوغبارها است تا بتوانيم يك برنامه عملياتي را با همكاري نهادهاي مالي و فني بين‌المللي ايجاد كنيم.»