از اثرهاي تغيير اقليم در تركيه درس بگيريم
مهدي زارع
ماه خرداد با اخبار سيلاب در همسايگي ما، تركيه، به پايان رسيد. اتفاقي كه در ماه‌هاي تابستان در ايران احتمال وقوع زيادي دارد. بارندگي شديد غيرمعمول در روزهاي 20 تا 24 خرداد1401 آنكارا را درنورديد و باعث سيل ويرانگر شد كه جان حداقل 4 نفر را گرفت. سيلي كه درختان را با خود برد و ساختمان‌ها را در چندين منطقه زير آب برد، مرگبارترين سيل در آنكارا در تاريخ اخير بوده است. بدترين بخش پايتخت آكيورت منطقه‌اي در شمال شرقي شهر، با جمعيتي حدود 34000 نفر دچار سيلاب شد. خسارات گسترده‌اي نيز در محله‌هاي نزديك فرودگاه اسنبوآ گزارش شده است. تنها در 30 دقيقه، ناحيه چانكايا 28 ميلي‌متر بارندگي را ثبت كرد كه تقريبا كل ميانگين بارندگي ماه ژوئن است.
وقتي صحبت از تغيير اقليم مي‌شود، بسياري از مردم فورا به گرمايش جهاني و افزايش دماي متوسط سطح زمين فكر مي‌كنند. رسانه‌ها درباره ذوب شدن يخ‌ها يا افزايش دما و درباره اينكه آيا تقصير بشريت است يا نه، بحث مي‌كنند. در گرم شدن كره زمين يك نگراني مهم است؛ تغييرات اقليمي بسيار بيشتر از افزايش دماي كره‌زمين اثر‌گذار است. تغييرات اقليمي يك تغيير طولاني مدت در الگوهاي آب و هوا است. در نتيجه، آب و هواي «افراطي» -رويدادهاي آب و هوا به‌طور قابل‌توجهي از الگوهاي متوسط متفاوت است- و آب و هواي «عادي» -دما و تعداد رويدادهاي طبيعي كه در يك محدوده متوسط هستند- به‌طور دوره‌اي با تغييرات اقليمي تغيير مي‌كنند.
سوانحي مانند موج گرما و بارندگي شديد احتمالا شايع‌تر مي‌شوند زيرا تجمع گازهاي گلخانه‌اي جو را تغيير مي‌دهد. هواي گرم‌تر حاوي بخار آب بيشتري است و انرژي بيشتري را ذخيره مي‌كند. افزايش دما همچنين مي‌تواند الگوهاي گردش جوي در مقياس بزرگ را تغيير دهد. اما آب و هواي شديد مي‌تواند از چرخه‌هاي طبيعي نيز ناشي شود، مانند پديده ال نينو كه به‌طور دوره‌اي دماي سطح دريا را در اقيانوس آرام گرمسيري گرم مي‌كند. خشكسالي هواشناسي زماني پديد مي‌آيد كه ملاك كاهش بارندگي نسبت به ميانگين در يك دوره معين درنظر گرفته شود. اما اين نوع خشكسالي با توجه به كشور يا منطقه در مقادير حدي متفاوت محاسبه مي‌شود. خشكسالي كشاورزي در رابطه با ويژگي‌هاي مختلف خشكسالي هواشناسي رخ مي‌دهد، زيرا به اين معني است كه ذخيره آب براي حمايت از رشد گياه كافي نيست. اين باعث كاهش توليد و تغيير در گياهان مي‌شود. فعاليت‌هاي دامداري نيز تحت اثر نامطلوب قرار مي‌گيرد. خشكسالي هيدرولوژيك، مربوط به منابع آب زيرزميني، آب‌هاي سطحي و بارش است. با تداوم خشكسالي هواشناسي، اين نوع خشكسالي پديدار مي‌شود زيرا منابع آبي با سرعت كافي دوباره پر نمي‌شوند. در اين حالت، افت شديد سطح آب‌هاي زيرزميني و سطح آب وجود دارد. با اين حال، امروز، نوع جديدي از خشكسالي را داريم كه توسط هيات بين دولتي تغييرات اقليمي به عنوان «كلان خشكسالي» تعريف شده است. كلان (مگا) خشكسالي نوعي خشكسالي است كه در يك منطقه بسيار بزرگ‌تر از حد معمول معمولا به مدت 10 سال يا بيشتر رخ دهد. براساس آمار سازمان جهاني بهداشت (WHO)، حداقل 55 ميليون نفر در سراسر جهان سالانه تحت اثر خشكسالي قرار مي‌گيرند. به دليل خشكسالي، معيشت مردم آسيب مي‌بيند، خطر بيماري و مرگ افزايش مي‌يابد و امنيت آب و غذا به خطر مي‌افتد. همه اينها عوامل مهمي هستند كه باعث مهاجرت دسته جمعي مي‌شوند. براساس گزارش اداره دولتي هيدروليك (DSI) تركيه، ميزان سالانه آب قابل استفاده سرانه در تركيه در سال 2000 معادل 1652 متر مكعب، در سال 2009 معادل 1544 متر مكعب و در سال 2020 معادل 1346 متر مكعب بوده است. تركيه ازجمله كشورهايي است كه دچار تنش آبي است، به همين دليل استفاده اقتصادي و موثر از آب از اهميت بالايي برخوردار است. حوضه مديترانه كه تركيه را در بر مي‌گيرد، توسط «هيات بين‌الدول تغيير اقليم» IPCC به عنوان يكي از مناطق تحت اثر بيشتر و يكي از حساس‌ترين مناطق از نظر اثرهاي تغييرات اقليمي درنظر گرفته مي‌شود. براساس داده‌هاي سازمان هواشناسي دولتي تركيه، ميزان بارندگي در تركيه هر سال كاهش مي‌يابد. كاهش 53درصدي بارش‌هاي پاييزي در سال 2020 نسبت به سال‌هاي گذشته گزارش شد. در سال 2020، كمترين ميزان باران پاييزي در 40 سال گذشته در مناطق درياي اژه و درياي سياه باريد، بنابراين منابع آبي در خطر تمام شدن است. علاوه بر كاهش بيش از حد انتظار بارندگي، عواملي مانند استفاده بي‌رويه از منابع آبي اثرهاي خشكسالي را افزايش مي‌دهد.در مهر ماه 1400 در نتيجه بارندگي ناكافي در منطقه يوكسكووا در جنوب شرقي هكاري، خشكسالي روي زمين‌هاي كشاورزي اثر نامطلوب گذاشت. شدت خشكسالي كه آخرين بار 50 سال پيش مشاهده شد، باعث شد حدود ششصد هزار جريب زمين كشاورزي در اين استان خشك شود. در نتيجه، به دليل زمين‌هاي كشاورزي خشك، محصول بسياركم بود. خشكسالي دام‌هاي منطقه را نيز تحت اثر قرار داد، زيرا محصولات خوراك دام نيز آسيب ديدند. در دشت قونيه در مركز تركيه، مشكل خشكسالي فزاينده‌اي در سال‌هاي اخير وجود داشته است، در نتيجه استفاده بيش از حد از آب‌هاي زيرزميني، فروچاله‌ها به عنوان يك تهديد مهم در منطقه پديدار شده‌اند. قونيه مهم‌ترين منطقه توليد كشاورزي تركيه است. آينده كشاورزي در اين منطقه به دليل كاهش سطح آب‌هاي زيرزميني و فعاليت‌هاي فشرده كشاورزي كه مستلزم مصرف زياد آب بوده و با شرايط اقليمي منطقه سازگار نيست، در خطر است. علاوه بر اين پارامترها، ساختار زمين‌شناسي قونيه مشكلات محيط زيستي مختلفي از جمله فرونشست زمين و تشكيل فروچاله را نيز به همراه دارد. بررسي بين سال‌هاي 2014 و 2018 نشان داد كه فرونشست شديد زمين كه برخي از آن به 75 ميلي متر رسيده است، در سال 2012 IPCC به اين نتيجه رسيد كه از دهه 1950 به ويژه جنوب اروپا روندي به سمت خشكسالي‌هاي شديدتر و طولاني‌تر را تجربه كرده است . در دهه‌هاي اخير، شدت خشكسالي در پاييز به‌ويژه در بخش‌هاي داخلي تركيه به‌طور معني‌داري افزايش يافته است، در حالي كه در بهار، تابستان و زمستان افزايش معني‌داري در شدت خشكسالي مشاهده نشده است. دوره‌هاي خشكسالي شديد در تركيه در سال‌هاي 1804، 1876 و 1928 باعث از بين رفتن محصولات و حيوانات و مهاجرت كشاورزان به مناطق ديگر شد. به‌طور خاص، خشكسالي در سال 1876 باعث از دست دادن بيش از دويست هزار نفر به دليل قحطي و بيماري همه گير شد. علاوه بر اين، در سال‌هاي 1915، دهه 1930 و بين سال‌هاي 1970 و 1974، تركيه خشكسالي جدي را تجربه كرد. خشكسالي‌هاي گسترده‌اي نيز در تركيه در سال‌هاي 1973، 1977، 1990 و 1991 رخ داده است. همچنين، سال‌هاي 1988 و 1989 سخت‌ترين سال‌هاي خشكسالي براي منطقه جنوب شرقي آناتولي بود. دبي رودخانه فرات در اين سال‌هاي خشكسالي به 50 متر مكعب در ثانيه كاهش يافت. جريان رودخانه با توجه به ميانگين بلندمدت در بيشتر مناطق تركيه در حال كاهش است.