تهران - تاشكند در مسير توسعه رابطه دوجانبه
آينه رابطه 30 ساله ايران و ازبكستان
شا اسلام اكمل‌اف
تغييرات سياسي بنيادي كه در اواخر قرن بيستم و اوايل قرن بيست و يكم ميلادي بر اثر فروپاشي اتحاد جماهير شوروي و نظام سوسياليستي رخ داده است، موجب تشديد فعاليت بازيگران مختلف سياست خارجي در سراسر فضاي پساشوروي، از جمله در منطقه آسياي مركزي شد. بدون ترديد، جمهوري اسلامي ايران در رده اين بازيگران سياسي قرار داشت. تهران از ابتداي سال 1991 به برقراري روابط مستقيم با جمهوري‌هاي آسياي مركزي اتحاد شوروي سابق پرداخت كه بيشتر در ديدارهايي در سطح عالي مقامات بلندپايه ازبكستان و ايران به چشم مي‌خورد. در اين دوره هيات دولتي جمهوري اسلامي ايران در راس آيت‌الله موسوي‌اردبيلي، يكي از نزديك‌ترين ياران مرحوم آيت‌الله خميني، وارد ازبكستان شد. هدف از اين سفر هيات عاليرتبه ايراني، بررسي امكان برقراري تماس‌هاي مستقيم بين ازبكستان و ايران در زمينه‌هاي ديپلماتيك و ساير حوزه‌هاي تعاملات في‌مابين بود. از آغاز دهه 1990، ازبكستان توسط رهبري جمهوري اسلامي ايران به عنوان يك هدف ژئوپليتيكي مهم تلقي مي‌شد كه پيوندهاي چندين صد ساله فرهنگي و تاريخي طرفين، در آن نقش مهمي ايفا كرده است.
همچنين اين واقعيت بود كه ازبكستان بعد از استقلال، همكاري با ايران را به عنوان فرصتي مناسب براي به‌حداقل رساندن آسيب‌هاي ناشي از فروپاشي روابط تجاري و اقتصادي پايدار در داخل اتحاد جماهير شوروي سابق تلقي مي‌كرد. ازبكستان از همان مرحله اول شكل‌دهي محورهاي سياست خارجي و تعيين اولويت‌ها در ديپلماسي عملي خود، توجه قابل ملاحظه‌اي به توسعه روابط خود با ايران داشت كه آن را به‌طور كل در منطقه خاورميانه و خليج‌فارس يك كشور مقتدر و متنفذ مي‌دانست. برقراري روابط ديپلماتيك در 10 مه 1992، سفرهاي دولتي سران دو كشور - اسلام كريم اف به ايران در نوامبر 1992 م. و هاشمي‌رفسنجاني، رييس‌جمهور ايران به ازبكستان در اكتبر 1993 م. پايه و اساس روند صعودي توسعه همكاري‌هاي چندجانبه و تعاملات سياسي بين طرفين را رقم زد. در ضمن، موافقتنامه‌هاي همكاري در زمينه‌هاي اقتصادي و بازرگاني، ارتباطات و مخابرات، حمل ونقل هوايي، فرهنگي و گردشگري، اعلاميه در مورد توسعه روابط در زمينه‌هاي مختلف كه طي اولين سفر رييس‌جمهوري ازبكستان به تهران مورد توافق قرار گرفته و امضا شده بود، پايه حقوقي مناسبات را تشكيل داد و عملا مسيرهاي اصلي مشاركت بين دو كشور را ترسيم كرد، به‌طوري كه محسن فيروزي، كارشناس ايراني خاطرنشان كرده است: «مقياس روابط همكاري‌هاي دو كشور بيش از پيش افزايش يافت. در ماه‌هاي ژانويه و آگوست يعني درطول فقط هشت ماه حجم مبادلات ايران و ازبكستان 80درصد رشد يافت. در اوايل استقلال ازبكستان شركت‌هاي «گروه پارس» و «گروه سپند» و چند كارخانه مشترك در ازبكستان شروع به فعاليت كردند پس از سفر اسلام كريم اف، روابط همكاري بين دو كشور به سرعت توسعه يافت، تبادل كالا طي 8 ماه آينده پس از ديدار مذكور، 80درصد افزايش يافت.
سفرهاي رسمي بعدي اسلام كريم اف به ايران در سال‌هاي 1996 الي 2003، از جمله، حضور در مراسم راه‌اندازي راه‌آهن « مشهد-سرخس-تجن» در سال 1996، مشاركت در نشست سران سازمان همكاري اقتصادي 2000 م. در تهران و همچنين تشريف‌فرمايي سيد محمد خاتمي، رييس‌جمهور ايران در آوريل 2002 به ازبكستان، تا حد زيادي به گسترش روابط كمك كرد. طرفين تنوع‌سازي همكاري در زمينه‌هاي اقتصاد، تجارت، علم و دانش، آموزش و پرورش و پزشكي را وظيفه عمده خود مي‌دانستند. ضمنا تهران درك مي‌كرد كه در اين مرحله، چنين اولويت‌هاي تاكتيكي، سرمايه استراتژيك وزين‌تري را براي ايران تامين مي‌كند و فرصتي براي ايجاد پايگاهي محكم و باثبات براي پيشبرد بيشتر منافع خود در ازبكستان فراهم مي‌سازد.
تجزيه و تحليل توسعه روابط ايران و ازبكستان در دهه‌هاي 1990 و 2000 نشان مي‌دهد كه حوزه بازرگاني و اقتصادي حلقه عمده همكاري‌هاي دوجانبه بود. در آن برهه زماني ايران جزو ده شريك برتر اقتصادي خارجي ازبكستان بود. اقلام عمده صادرات ايران به ازبكستان را نفت، مصالح ساختماني، خودروها و قطعات يدكي آنها، تجهيزات پزشكي و دارو، خشكبار و آبميوه بود. صادرات ازبكستان به ايران عمدتا پنبه خام، محصولات نساجي، گاز و محصولات پلاستيكي بود.
در جريان سفر اسلام كريم اف به ايران در ژوئن 2003، دولت‌هاي ازبكستان و ايران اسناد همكاري در زمينه‌هاي اقتصادي و بازرگاني، تعرفه‌هاي ترجيحي و قرنطينه گياهي را امضا كردند. بين بانك ملي روابط اقتصادي خارجي ازبكستان و بانك توسعه صادرات ايران موافقتنامه اعطاي وام صادراتي به ازبكستان به امضا رسيد. سرويس امنيت ملي جمهوري ازبكستان و وزارت اطلاعات ايران يادداشت تفاهم همكاري امضا كردند. بين دو كشور مبادله اسناد تصويب توافقنامه استرداد مجرمين بين ايران و ازبكستان كه در سال 2000 به امضا رسيده بود، انجام شد. طي اين سفر همچنين با اشتراك حامد كرزاي، رييس دولت انتقالي افغانستان، پروژه ساخت مسيرهاي بين‌المللي حمل و نقلي فرامنطقه‌اي افغان مورد بحث و بررسي قرار گرفت كه در عملياتي كردن اين پروژه ازبكستان، افغانستان، ايران، بانك توسعه اسلامي و بانك توسعه آسيايي مشاركت خواهند كرد. طبق سند امضا شده قرار بود اين كريدور حمل و نقلي، شهر ترمز در جنوب ازبكستان را از طريق شهرهاي مزارشريف و هرات افغانستان به ايران متصل كند.
در ضمن، طرف ازبكستاني بر اهميت آن آگاه بود و مي‌دانست كه زيرساخت‌هاي حمل و نقلي ايران فرصت مناسبي براي دسترسي ازبكستان به بازارهاي جديد و جهت ارتقاي روابط بازرگاني و اقتصادي بين كشورهاي منطقه به سطح بالاتري فراهم مي‌سازد. در پايان مذاكرات فوق‌الذكر سران سه كشور توافقنامه‌اي در مورد ايجاد كريدور‌هاي حمل و نقلي بين‌المللي را امضا كردند. در اين دوره توسعه روابط، در ازبكستان بيش از 120 شركت مشترك با صددرصد سرمايه ايراني مشغول به كار بودند. حوزه‌هاي حمل و نقل، انرژي، صنايع نساجي و كشاورزي جزو اولويت‌هاي همكاري دو كشور بودند.
در عين حال، با توجه به ويژگي‌هاي تحولات منطقه‌اي در ديدارهاي سران دو كشور موضوعات سياسي چون تامين ثبات و امنيت در منطقه، مبارزه با قاچاق مواد مخدر و جرايم سازمان يافته در دستور كار مذاكرات بود. دو كشور آمادگي خود را براي گسترش تعاملات در زمينه‌هاي فوق را اعلام مي‌كردند.
سياست خارجي جديد عمل‌گرايانه و متوازن جمهوري ازبكستان كه به ابتكار و توسط شوكت ميرضيايف رييس‌جمهور از اواخر سال 2016 م. ازجمله در سطح منطقه، گذارده شده است، به استقرار ازبكستان به عنوان بازيگر پيشرو در آسياي مركزي كمك كرد. اين محيط بر روحيه روابط بين كشورهاي آسياي مركزي و آسياي جنوبي و خاورميانه نيز تاثير بسيار مثبتي گذاشت.تغييرات كيفي جديد در سياست خارجي ازبكستان كه هدف اصلي آن ايجاد كمربند امنيتي و شرايط مساعد خارجي براي پيشرفت صعودي كشور از طريق گسترش روابط تجاري، اقتصادي و سياسي برابر و متقابلا سودمند با كشورهاي خارجي بود، مورد توجه رهبران نظام ايران نيز قرار گرفت و انگيزه‌اي براي فعال‌سازي روابط چندجانبه ايران و ازبكستان شد. در اين راستا، ديدار شوكت ميرضيايف، رييس‌جمهور ازبكستان با حسن روحاني رييس‌جمهور ايران كه در سال 2017 در حاشيه نشست سران كشورهاي عضو سازمان همكاري اسلامي ويژه علم و فناوري درشهر آستانه انجام شد، نقش مثبتي در اين امر ايفا كرد. اين رويداد ديپلماتيك باعث شد مجموعه‌اي از اقدامات متقابل با هدف رساندن روابط دوجانبه به سطح بالاتر و عملي، معمول شود. در اين ملاقات‌ها معضلات منطقه‌اي اعم از وضعيت افغانستان جايگاه مهمي داشت. به‌طور مثال، سفر عبدالعزيز كامل اف، وزير امور خارجه ازبكستان در فوريه 2018 به تهران و ديدارهاي وي با جواد ظريف، وزير امور خارجه ايران و حسن روحاني، رييس‌جمهور ايران اين امكان را فراهم آورد تا خطوط اصلي همكاري كوتاه‌مدت و ميان‌مدت دو كشور مشخص شود.
در اكتبر 2018م. در جريان سفر هياتي از ازبكستان به تهران به سرپرستي عبدالعزيز كامل اف، تعدادي موافقتنامه همكاري در زمينه كشاورزي و صنايع نساجي امضا و همچنين بحث تامين نفت از ايران به ازبكستان از طريق راه‌آهن آغاز شد. به گفته دكتر محمد نهاونديان، معاون اقتصادي رييس‌جمهوري اسلامي ايران در سال 2019، حجم مبادلات كالا بين دو كشور 40درصد افزايش يافته است.
گفت‌وگوي ويديوكنفرانسي سردار عمرزاقاف، معاون نخست وزير و وزير تجارت خارجي و سرمايه‌گذاري ازبكستان با محمد نهاونديان، معاون اقتصادي رييس‌جمهور ايران كه روز 25 جولاي سال 2020 م. برگزار شد، به موضوعات مبرم همكاري‌ها براي كاهش اثرات پاندمي كرونا بر اقتصاد دو كشور و همچنين همكاري بازرگاني و اقتصادي، سرمايه‌گذاري، مالي، فني، حمل و نقل و لجستيكي ايران و ازبكستان اختصاص يافت. در اين گفت‌وگو، روابط تجاري و اقتصادي دوجانبه نيز مورد بررسي قرار گرفت، به تعدادي پيش‌نياز براي افزايش حجم مبادلات تجاري دوجانبه اشاره شد و همچنين نزديكي جغرافيايي دو كشور و در دسترس بودن زيرساخت‌هاي حمل و نقلي توسعه يافته براي گسترش روابط موثر خوانده شد.
لازم به ذكر است كه در ديدارهاي نمايندگان تام‌الاختيار ازبكستان و ايران، مسائل مربوط به حل و فصل مناقشه افغانستان نيز در دستور كار قرار گرفت. مثلا در جريان گفت‌وگوهاي حسين اميرعبداللهيان و عبدالعزيز كامل اف، وزراي امور خارجه دو كشور در ماه اكتبر سال 2021 م. در تهران تحولات اخير افغانستان، روابط اقتصادي ميان تهران و تاشكند در زمينه‌هاي حمل و نقل ترانزيتي، نيرو و تعامل براي عضويب دايمي ج.ا.ايران در سازمان همكاري شانگهاي مورد بحث و بررسي قرار گرفت. معلوم است كه مشاركت طرفين در بازسازي افغانستان در دوران پس از شكست طالبان (سال 2001 م.) مواضع ايران و ازبكستان را نزديك‌تر كرد و اين دو كشور شروع به اجراي پروژه‌هاي مشترك در خاك افغانستان كردند.
نتايج همكاري مشترك انگيخته شده در سال‌هاي گذشته ميان ج.ا.ايران و ازبكستان طي ملاقات‌هاي بعدي سران كشورها و ساير مسوولان دو كشور تداوم منطقي پيدا كرد.
ديدار و گفت‌وگوي شوكت ميرضيايف، رييس‌جمهوري ازبكستان و ابراهيم رييسي، رييس‌جمهوري اسلامي ايران در حاشيه نشست سران كشورهاي عضو سازمان همكاري شانگهاي در تاريخ 18 سپتامبر سال 2021 در شهر دوشنبه در توسعه مناسبات جايگاه قابل ملاحظه‌اي داشت.
در اين ديدار رييس‌جمهور جديد ايران بر لزوم فعال‌سازي كميسيون مشترك همكاري تاكيد كرد. وي همچنين خاطرنشان ساخت كه حضور نمايندگان بخش خصوصي انگيزه جديدي براي گسترش همكاري‌هاي دوجانبه خواهد بود. شوكت ميرضيايف به نوبه خود خاطرنشان ساخت كه حوزه روابط سياسي دوجانبه ايران و ازبكستان از سطح بالايي از حسن تفاهم ايران و ازبكستان برخوردار است. هر دو كشور با داشتن تقارب تاريخي و تمدني مي‌توانند نقش نمايندگان نهادهاي ذي‌ربط را در گسترش روابط اقتصادي و فرهنگي به‌طور قابل ملاحظه‌اي ارتقا دهند.
رييس‌جمهور جديد ايران در جريان آن بر تشديد فعاليت‌هاي كميسيون مشترك بين دولتي تاكيد و همچنين اشاره كرد كه مشاركت نمايندگان بخش خصوصي انگيزه لازم را براي همكاري‌هاي دوجانبه خواهد بخشيد. شوكت ميرضيايف به نوبه خود خاطرنشان كرد كه حوزه روابط سياسي دوجانبه ايران و ازبكستان از حسن تفاهم بالايي برخوردار است. دو كشور با داشتن ظرفيت‌ها و اشتراكات تاريخي و تمدني مي‌توانند نقش نهادهاي ذي‌ربط را در توسعه روابط اقتصادي و فرهنگي به‌طور قابل ملاحظه‌اي ارتقا دهند.
طي ديدار، روساي كميسيون مشترك بين دولتي همكاري‌هاي بازرگاني، اقتصادي، علمي و فني ازبكستان و ايران- سردار عمرزاق اف، معاون نخست‌وزير و وزير سرمايه‌گذاري و تجارت خارجي جمهوري ازبكستان و سيدرضا فاطمي‌امين، وزير صنعت، معادن و تجارت جمهوري اسلامي ايران در تاريخ 21 فوريه سال 2022 م. موضوعات نهايي كردن و امضاي موافقتنامه در مورد تعرفه‌هاي ترجيحي بين ازبكستان و ايران مورد بررسي قرار گرفت. همچنين تصميمات قابل قبول طرفين تهيه و تدوين شد. طرفين درخصوص پيگيري و تسريع امضاي سند يادداشت تفاهم همكاري درخصوص تبادل الكترونيكي اطلاعات گمركي كالاها و تردد وسايل نقليه حامل كالا در مرزهاي گمركي دو كشور موافقت كردند.
تاشكند و تهران به مسائل امنيتي توجه مناسبي مبذول مي‌كنند. به‌طور مثال، طي سفر رسمي دريابان علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران به ازبكستان در ماه مارس سال جاري اولين نشست كميسيون امنيتي مشترك دو كشور برگزار شد. طرفين به ويژه بر لزوم ايجاد يك ساز و كار مشورتي دايمي بين دفاتر شوراهاي امنيت ازبكستان و ايران براي هماهنگي تعامل سازمان‌هاي ذي‌صلاح دو كشور و اتخاذ تصميمات مشترك به‌موقع در مورد موضوعات مبرم امنيت منطقه‌اي و توسعه پايدار، همچنين دستور كار روابط دوجانبه تاكيد كردند. در پروتكل اولين نشست كميسيون امنيتي مشترك ازبكستان و ايران كه در پايان سفر مهمان ايراني به امضا رسيده، اقدامات و تدابير دقيقي براي تعميق و گسترش بيشتر همكاري‌هاي دو كشور در زمينه امنيتي پيش‌بيني شده است.
تحليل مختصر وضعيت و چشم‌انداز روابط ايران و ازبكستان در چارچوب تغييرات ژئوپليتيك معاصر پيرامون آسياي مركزي، ازجمله واقعيت‌هاي كنوني در افغانستان، همچنين با توجه به اينكه هر دو كشور توان و پتانسيل كافي براي تاثيرگذاري بر پروسه‌هاي سياسي در اين منطقه دارند، به نظر مي‌رسد مصلحت‌آميز است كه ازبكستان و ايران همكاري موثر همه‌جانبه برقرار كرده و از آن حمايت كنند.
تاشكند و تهران در سايه تجربه چندين ساله همكاري در زمينه‌هاي سياسي، اقتصادي، بازرگاني و همچنين در حوزه امنيتي در سياستگذاري منطقه‌اي جهات زياد مشترك و مشابهي دارند.
تمركز جمهوري ازبكستان و جمهوري اسلامي ايران بر حل مشكلاتي كه نه تنها در دستور كار روابط دوجانبه قرار دارد، بلكه موضوعات مهم منطقه‌اي را نيز در بر مي‌گيرد و همچنين اراده قوي سياسي مقامات عاليرتبه دو كشور پايه‌اي محكمي براي ارتقاي روابط في‌مابين به سطح كيفي بالاتري ايجاد خواهد كرد. در اين امر تمايل طرفين به گفت‌وگوي سازنده روي مسائل حساس و جست‌وجوي راهكارهاي مصالحه‌آميز و معقولانه در حل معضلات موجود موثر خواهد بود. نهايتا، به هدف مشترك تضمين امنيت و ثبات در منطقه آسياي مركزي و خاورميانه خدمت خواهد كرد. انتظار است با پذيرش ايران به عضويت كامل سازمان همكاري شانگهاي در شهريور ماه سال جاري طي اجلاس سران سازمان مذكور در سمرقند، شرايط لازم براي همكاري‌هاي مفيدتر و متنوع‌تر تهران و تاشكند روي طيف‌هاي مهم‌تر سياست منطقه‌اي فراهم آيد.
در عين حال نبايد ناديده گرفت كه در شرايط حفظ روابط تنش‌آميز ميان ج.ا.ايران و ا.م.امريكا و شاخص اصلي اين معضل يعني اعمال سياست تحريمي واشنگتن و نگرش انتقادي اين كشور به برنامه هسته‌اي تهران، امريكا مي‌تواند بر تلاش‌هاي ايران براي حفظ روابط فعال و مثبت با ازبكستان و ساير كشورهاي آسياي مركزي تاثير منفي بگذارد.
تاشكند و تهران حين برنامه‌ريزي اقدامات بعدي مناسبات دوجانبه، بايد ويژگي‌هاي رقابت كشورهايي چون روسيه، ايالات متحده، چين و تركيه در اين منطقه را در نظر بگيرند. اين شرايط ايران و ازبكستان را تشويق مي‌كند تا با انعطاف‌پذيري و محتاطانه‌تر با تكيه در درجه اول بر پتانسيل سياسي، اقتصادي و ديپلماتيك خود و همچنين با درنظر گرفتن توازن قوا و منافع بازيگران مختلف در منطقه عمل كنند.
دانشيار آكادمي بين‌المللي اسلامي ازبكستان و دكتراي علوم سياسي
در شرايط حفظ روابط تنش‌آميز ميان ج.ا.ايران و ا.م.امريكا و شاخص اصلي اين معضل يعني اعمال سياست تحريمي واشنگتن و نگرش انتقادي اين كشور به برنامه هسته‌اي تهران، امريكا مي‌تواند بر تلاش‌هاي ايران براي حفظ روابط فعال و مثبت با ازبكستان و ساير كشورهاي آسياي مركزي تاثير منفي بگذارد.