کسی چه می داند؟

«14 آبان روز آتش، گفت‌وگو با انقلاب» عنوان آخرین کتاب روبرت صافاریان نویسنده و مترجم ایرانی ارمنی تبار متولد 1333 تهران است که پیش‌تر ترجمه و تالیف آثاری چون ازو و بوطیقای سینما، تاریخ سینمای دیوید بوردول، تصویر سینما، اجتماع، ساکن دو فرهنگ، مجموعه داستان خانه دو طبقه خیابان سنایی و یادداشت‌های سردبیر هایاتسک و چند عنوان دیگر را با همکاری نشر مرکز منتشر کرده و ساخت مستندهایی چون 14 آبان روز آتش، گفت‌وگو با انقلاب، مسافران کناره‌های خزر، تهران- شمال و... را در کارنامه خود دارد. آخرین همکاری صافاریان با نشر مرکز که گفت و گویی در باب انقلاب است به روایتی متفاوت از روزهای منتهی به انقلاب57 ایران از دریچه ساخت یک مستند می نگرد. کتاب روایتی تاریخی است از مشاهدات عینی نویسنده و چند تن دیگر از وقایع روزهای انقلاب و روز به خصوص 14 آبان که پیش از این کمتر به آن پرداخته شده است و در عین حال شرح پشت صحنه مستندی به همین عنوان است که توسط مولف در سال 1387 سی سال پس از این واقعه ساخته شده است.
چهاردهم آبان هزار و سیصد و پنجاه و هفت به روایت تاریخ روزی است که جای جای تهران از ساختمان‌های دولتی، بانک‌ها، تاسیسات و اتوبوس‌های شرکت واحد تا مشروب‌فروشی‌ها، کاباره‌ها و قمار‌خانه ها همه به آتش کشیده شدند. جعفر شریف امامی به دنبال حوادث سیزدهم آبان و كشتار دانش آموزان و دانشجویان در دانشگاه تهران از نخست‌وزیری استعفا داد و ارتشبد غلامرضا ازهاری از طرف محمدرضا پهلوی مامور تشكیل كابینه شد. در همین روز بود که وزیر علوم دکتر ابوالفضل قاضی و دکتر ناصرالدین شاه حسینی مدیرعامل سازمان رادیو و تلویزیون ملی هم استعفا دادند.
در متن پشت جلد کتاب آمده است: چهاردهم آبان ۱۳۵۷ روز عجیبی بود؛ بین سیزدهم آبان_ روز تیراندازی به روی دانش‌آموزان در دانشگاه تهران که بعدها شد «روز دانش‌آموز»_  و پانزدهم آبان که شاه در نطق رادیوتلویزیونی مشهور خود اعلام کرد که «صدای انقلاب مردم را شنیده است.» روزی که دولت نظامی سر کار آمد. اما مهم‌تر از همه، روزی که تهران به آتش کشیده شد. مولف در طول کتاب ضمن شرح وقایع این روز همواره در پی یافتن پاسخ این پرسش است که «چه کسی تهران را به آتش کشید؟»  او پاسخ این پرسش را از زبان شاهدان عینی چون محمود گلابدره‌ای نویسنده کتاب لحظه‌های انقلاب که خود در دسته تظاهرات‌کنندگان و آتش‌افروزان آن روز در خیابان بوده است، آنتونی پارسونز دیپلمات انگلیسی که از سال ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۹ میلادی سفیر بریتانیا در ایران بود، ویلیام سالیوان آخرین سفیر امریکا در ایران، عباس قره‌باغی، امیراصلان افشار و... بیان می‌کند و در اسناد منتشره ساواک، روزنامه‌های آن روز و برنامه‌های تلویزیونی و مستندهای ساخته‌شده به دنبال سرنخ هایی برای جواب می گردد.
در متن کتاب صفحه 38 از خاطرات سالیوان در کتاب ماموریت در ایران آمده است« در تمام آن روز شایعاتی در شهر منتشر شده بود که آتش‌سوزی امروز تهران کار عوامل ساواک بوده و ساواک برای وادار ساختن شاه به شدت عمل و استقرار دولت نظامی دست به این کار زده است. من این شایعات را که به گوش من هم رسیده بود برای شاه بازگو کردم و پرسیدم در این مورد چه فکر می‌کند. شاه با قیافه‌ خسته‌ای به من نگاه کرد. شانه‌هایش را بالا انداخت و گفت: کسی چه می‌داند؟ این روزها من هر چیزی را باور می‌کنم!» 
اما گلابدره‌ای که به اعتقاد راوی انسان غریبی است باور دیگری دارد. صافاریان در فصل هفتم این کتاب به نقل از محمود گلابدره‌ای در کتاب لحظه‌های انقلاب آورده است: ... یکی از بچه ها می گوید: «کار، کار ساواکه.» حرفش حرف نیست. اصلا دیروز توی جریان نبوده. از این و آن شنیده. مطمئن هستم که دیروز در اوج دود و آتش و خشم کجا بوده. حالا غمگین شده‌ام. دلم می‌سوزد. همه می‌گویند. خیلی‌ها می‌گویند؛ ولی من باور نمی‌کنم. گیج شده‌ام...
جست‌وجو برای یافتن پاسخ این پرسش که «روز چهاردهم آبان چه کسانی شهر را به آتش کشیدند؟» به طرح پرسش‌های بنیادین می‌انجامد؛ پرسش‌هایی نظیر اصلا انقلاب چیست؟ نقش «مردم» یا «خلق» در آن چیست؟ اصلا این «مردم» که می‌گوییم چه کسانی هستند؟ آیا عکس‌ها یا فیلم‌ها تصویر بی طرفانه‌ای از انقلاب عرضه می‌کنند؟ آیا انقلاب فقط اتفاقاتی است که در خیابان‌ها رخ می‌دهد؟ 
در تلاش برای پی بردن به حقیقت، نویسنده که خود دچار تردید شده است به مطالعه مقاله‌ای علمی در رابطه با اعتبار خاطرات ما از یک واقعه در سالیان دور می پردازد. در صفحه 102 کتاب از مقاله «شکل‌گیری خاطرات اشتباه» آمده است: حدود دو دهه تحقیق روی دخل و تصرف در خاطرات شکی باقی نمی‌گذارد که با طرح پیشنهادهایی می‌توان خاطرات را دگرگون کرد. می‌شود کاری کرد که آدم‌ها گذشته خود را به شیوه‌های مختلفی به یاد بیاورند و حتی کاری کرد که رویدادهایی را به یاد بیاورند که در واقع هیچ وقت برای‌شان روی نداده است. وقتی این نوع تحریف‌ها روی می‌دهد، آدم‌ها چنان به خاطرات دگرگون شده یا ساختگی خود اطمینان دارند که گاهی به اصرار جزيیات بیشتری از این خاطرات کاذب را برای‌تان تعریف می کنند.
قلم شیوا و رسای نویسنده در کنار بیان روایت‌هایی چند در موضوع کتاب؛ ذهن مخاطب را درگیر یافت حقیقت و منجر به همراهی خواننده تا بخش پایانی کتاب می‌شود. این کتاب در 17 بخش  و 154صفحه در 800 نسخه و با قیمت 85 هزار تومان به تازگی روانه بازار کتاب شده است.