زندگي يكي از روشنفكرترين بانيان موزه و بزرگ‌ترين واقف تاريخ معاصر ايران چگونه گذشت
حاج حسين آقا ملك، واقف و بنيانگذار كتابخانه و موزه ملي ملك در ۱۱ ربيع‌الاول سال ۱۲۸۸ ه.ق (۱۲۵۰خورشيدي) در تهران متولد شد.خانواده‌اش اصالتا تبريزي و مجتهد‌زاده بودند. اما پدربزرگش آقا مهدي به كسوت روحانيان درنيامد، بلكه به تجارت روي آورد و از امتياز دوستي با ميرزا تقي‌خان اميرنظام (اميركبير آينده) برخوردار شد و سراي امير در بازار تهران را به احترام و نام او بنا كرد. اميرنظام، پيشكار وليعهد قاجار در آذربايجان بود و هنگامي كه محمدشاه قاجار از دنيا رفت، ۱۰۰ هزار تومان از آقا مهدي قرض گرفت تا ناصرالدين ميرزاي وليعهد را از تبريز به تهران بياورد و به تخت بنشاند. آقا مهدي هم به تهران آمد و به پاس خدماتش لقب ملك‌التجاري گرفت.بعد از آقا مهدي اين لقب به فرزندش محمدكاظم رسيد كه در جواني ورزشكار و دست‌پرورده پهلوان ابراهيم يزدي بود و مثل پدر وارد تجارت شد و از سياست نيز بركنار نبود و دستي هم در سرودن شعر داشت، چون پدر حسين آقاي ملك، به مدارس جديد با ديده ترديد مي‌نگريست و آنها را مخل ديانت مي‌دانست، حسين را به مدارس دارالشفاء و صدر تهران فرستاد تا به تحصيل علوم قديمه همت گمارد. استادان او سيد محمدعلي مازندراني و ميرشهاب‌الدين نيريزي بودند و يك چند هم دور از چشم پدر به مدرسه فرانسوي آليانس رفت تا زبان فرانسه را بياموزد. در آنجا با كساني چون محمدعلي فروغي (اديب و نخست وزير سال‌هاي بعد) هم‌دوره بود.محمدكاظم ملك‌التجار، از راه تجارت و از جانب املاك وسيعي كه در خراسان خريده بود، ثروت انبوهي براي فرزندانش به ارث گذاشت و اين، اساس ثروت حسين آقا ملك بود. او دستياري پدرش در اداره املاك خراسان را برعهده داشت كه در آنجا به راهنمايي يكي از دوستان پدر با پاره‌اي نفايس حرم رضوي آشنا شد و بعدتر وقتي در نيشابور نسخه‌اي از ديوان «ابن يمين فريومدي» (شاعر سده ششم هجري) را به دست آورد، فكر بنياد يك كتابخانه بزرگ به ذهنش خطور كرد. در اين زمان ۲۸ساله بود.كتابخانه‌اي كه ايشان از حدود سال ۱۲۷۸ خورشيدي فراهم آورد، ابتدا در مشهد بود و سپس به خانه پدري او در بازار بين‌الحرمين تهران منتقل شد تا در اختيار اهل فضل و دانش قرار گيرد. ۶ آبان ماه ۱۳۱۶ خورشيدي، خانه پدري به همراه تمام اثاثيه و كتاب‌هاي موجود در آن، وقف آستان امام رضا شد كه افزون بر هزاران نسخه خطي نفيس يا چاپ سنگي شامل فرش‌ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهاي نقاشي بود كه او به عنوان لوازم و تجملات زندگي شخصي از آنها استفاده مي‌كرد. همچنين مجموعه‌هاي تمبر، سكه، آثار لاكي و تابلوهاي نقاشي ميان‌شان ديده مي‌شد. اين آثار ابتدا كنار كتابخانه به نمايش درآمدند و سپس هسته اوليه موزه ملك را شكل دادند. ايشان ۲۹ تيرماه ۱۳۲۳ قطعه زمين بزرگي را در باغ ملي تهران (محل كنوني موسسه) براي ساختمان جديد كتابخانه و موزه وقف كرد و سپس با وقف املاك و مستغلات فراواني طي سال‌هاي ۱۳۲۵خورشيدي و سپس ۱۳۳۰ خورشيدي، مقرر كرد كه درآمد اين اموال وقفي كه شامل ۲۰ قطعه زمين بزرگ كشاورزي در خراسان و تعداد زيادي دكان در بازار تهران بود هم براي توسعه كمي و كيفي كتابخانه صرف شود. حسين آقا ملك همچنين املاك و مستغلات زيادي را در تهران و خراسان وقف امور خيريه و عام‌المنفعه كرد و بدين‌ترتيب در جايگاه بزرگ‌ترين واقف تاريخ معاصر ايران نشست.
گستردگي موقوفات حاج حسين آقا ملك تا حدي است كه آستان قدس رضوي، اداره‌اي به نام «اداره موقوفات ملك» دارد. از ديگر كارهاي خيريه ايشان، اختصاص زمين بسيار وسيعي جهت ساخت خانه براي فرهنگيان و واگذاري چند ده‌هزار متر زمين براي پارك عمومي در مشهد است.يكي از ميادين اصلي شهر مشهد، ملك‌آباد نام دارد كه در جوار باغ بسيار بزرگي به همين نام قرار گرفته است.
طبق وصيت واقف، توليت و نظارت اين موقوفات مانند كتابخانه است و طبق خواسته ايشان، نيم عشر (۵ درصد) از عوايد خالص سالانه براي خريد كتاب و لوازم موزه و باقي براي اداره كتابخانه شامل مرمت كتاب‌ها و حقوق متولي، ناظران، مدير و كاركنان، برپايي جشن در سالروز ولادت پنج تن آل‌عبا و بعثت پيامبر اسلام و ميلاد فرخنده امام رضا، برپايي مراسم سوگواري در روزهاي هفتم تا يازدهم محرم و برگزاري مراسم يادبود در سالروز درگذشت واقف صرف خواهد شد. حاج حسين آقا ملك در سال‌هاي ۱۳۳۱ و ۱۳۳۴ براي چندمين بار املاك و مستغلاتي را وقف آستان قدس رضوي كرد و مقرر داشت كه بخشي از عوايد آنها به كتابخانه و موزه و بخش ديگر به ساخت و اداره بيمارستاني در چناران خراسان اختصاص يابد.
طبق دستخطي كه از ايشان بابت فلسفه ايجاد اين موزه و به يادگار گذاشتن اين گنجينه ارزشمند براي ملت ايران به جا مانده، چنين مرقوم كرده كه «وقف اموال از روي كمال رضا و رغبت و اختيار براي تعظيم و تكريم شعائر اسلاميه، سعادت مملكت ايران و خدمت به جامعه و ترقي معارف است. (وقفنامه، ص 24و45). كتابخانه [و موزه] ملي ملك، تقديمي به ملت ايران است (وقفنامه، ص 24و25) وقف كتابخانه [و موزه ملي ملك] بر مصالح عامه [است] (وقفنامه، ص 40) نظري جز خدمت به خلق، ايفاء وظيفه و سعادت افراد مملكت نداشته و ندارم (وقفنامه، ص45) استفاده‌كنندگان به دعاي خير يادم نمايند. (وقفنامه، ص 45)»
اين واقف بزرگ و دوستدار فرهنگ در چهارم مردادماه سال ۱۳۵۱ خورشيدي در ۱۰۱ سالگي چشم از جهان فروبست و در حرم امام رضا عليه‌السلام به خاك سپرده شد. از او پنج دختر به يادگار ماند. خانم‌ها عزت‌ملك، ملك‌زاده و صديقه از همسر اولش بانو نوابه قدسيه و خانم‌ها فلورت و رزت، از همسر دومش، زرين خانم هستند.
طبق نوشته‌هاي موجود در وب‌سايت‌هاي تخصصي ميراث فرهنگي، موسسه كتابخانه و موزه ملي ملك نخستين موزه وقفي - خصوصي ايران و يكي از شش كتابخانه بزرگ كشور با موضوعيت نسخه‌هاي خطي در تهران است.
احداث ساختمان جديد كتابخانه و موزه ملي ملك در سال ۱۳۶۴ آغاز شد و در ۱۳۷۵ به پايان رسيد.موزه ملي ملك 16 آذر 1376 در فهرست آثار ملي ثبت شد.
موزه ملي ملك شامل ۷ مجموعه است:
مجموعه سكه: در اين مجموعه ۳ هزار قطعه سكه و مدال ايراني از سده ششم پيش از ميلاد تا دوره پهلوي وجود دارد. همچنين سكه‌هاي يوناني، سلوكي، بيزانسي، خلفاي اسلامي و عثماني در اين مجموعه ديده مي‌شود.
مجموعه فرش: در اين مجموعه ۳۴ تخته قالي و قاليچه نفيس بافته شده توسط هنرمندان قاليباف ايران وجود دارد.
مجموعه تابلوهاي نقاشي: اين مجموعه شامل آثار هنرمندان نامدار كشورمان مثل كمال‌الملك غفاري، لطفعلي صورتگر، هادي تجويدي و نقاشان اروپايي است.
مجموعه هنري لاكي: اين مجموعه شامل ۸۶ قطعه قاب آيينه و سرچسبدان و قلمدان آراسته با نقاشي لاكي است كه قدمت بعضي از اين آثار حدود ۳۰۰ سال است.
مجموعه تمبر: هزاران قطعه تمبر از گذشته تا امروز را در اين مجموعه مي‌توان ديد كه تمبرهايي از ايران و جهان در اين مجموعه وجود دارد.
مجموعه بانو عزت‌ملك ملك: در اين بخش از موزه ملي ملك، تابلوهاي نقاشي قاجاري، نسخه‌هاي خطي قرآن، قلمدان، سرقليان و آثار لاكي هستند كه تعداد اين آثار به ۱۴۶ اثر مي‌رسد و بانو عزت‌ملك، دختر بزرگ حاج حسين آقا ملك اين مجموعه را در دو مرحله در سال‌هاي ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰ به موزه اهدا كرده است.
مجموعه آثار خوشنويسي: آثار بسياري از خوشنويسان نامدار و بلندآوازه ايران و اسلام از جمله ميرعماد، ياقوت مستعصمي، عليرضا عباسي احمد نيريزي، درويش عبدالمجيد طالقاني، ميرزا غلامرضا اصفهاني و... را در اين قسمت مي‌توان مشاهده كرد. در بخش كتابت و نگارگري نمونه‌هاي منحصربه‌فردي از خطوط و اسلوب ايراني - اسلامي قابل مشاهده است از جمله رقعه‌اي با خطوط كوفي كه فاقد نقطه و اعراب است و همچنين رقعه ديگري كه آيه‌اي از قرآن كريم را بر پوست آهو كتابت كرده‌اند و قدمت اين نسخه به قرن سوم و چهارم هجري-قمري مي‌رسد. «دعاي چهارده معصوم» با خط نسخ دفتري و با خوشنويسي دختر فتحعلي شاه قاجار از ديگر آثار موجود در اين بخش موزه است علاوه بر اينكه در اين بخش مي‌توان شاهكارهايي از جمله قرآن معروف به بايسنقري، شاهنامه بايسنقري و كليله و دمنه بهرامشاهي را هم مشاهده كرد.
كتابخانه ملك: اين مجموعه با بيش از 6600 نسخه خطي نفيس، از گنجينه‌هاي نسخ خطي كشور محسوب مي‌شود. در اين كتابخانه بيش از 70 هزار كتاب چاپي، حدود 3400 كتاب چاپ سنگي و 567 عنوان نشريات ادواري گوناگون در ۴۰۰۰ جلد، 8 هزار جلد كتب لاتين و همچنين 19 هزار عنوان رساله وجود دارد. در كنار اين مجموعه بزرگ، جز مخزن كتاب و تالارهاي مطالعه، بخش‌هاي ديگري مثل مرمت نسخ خطي، عكاسي و تهيه ميكروفيلم، صحافي هم وجود دارد.