يادي از حسين ملك و وقف‌هاي ماندگارش
محمود فاضلي
حسين ملك خانواده‌اش اصالتا تبريزي و مجتهدزاده بودند. پدرش كه مدارس جديد را با ديده ترديد مي‌نگريست، حسين را به مدارس دارالشفاء و صدر تهران فرستاد تا به تحصيل علوم قديمه همت گمارد. پدربزرگش آقا مهدي به كسوت روحانيان درنيامد، بلكه در جنگ‌هاي ايران و روس به قشون دولتي پيوست و تا درجه سرهنگي پيش رفت. پس از جنگ به تجارت روي آورد و به پاس خدماتش لقب
ملك التجاري گرفت. محمدكاظم ملك التجار، از راه تجارت و از املاك وسيعي كه در خراسان خريده بود، ثروت انبوهي را براي فرزندانش به ارث گذاشت و اين اساس ثروت حاج حسين ملك بود. او املاك و مستغلات زيادي را در تهران و خراسان وقف امور خيريه كرد.
حسين ملك در سفر به خراسان با گنجينه نفيسي از حرم امام رضا(ع) كه امروز تحت عنوان كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي از آن ياد مي‌شود آشنا مي‌شود و شايد اين جرقه اوليه راه‌اندازي كتابخانه‌اي از مجموعه آثار نفيس بود. كتابخانه‌اي كه ملك از حدود سال 1278 فراهم آورد، ابتدا در مشهد بود و سپس به خانه پدري او در بازار بين‌الحرمين تهران منتقل شد. حسين ملك اموال زيادي را وقف كتابخانه كرد تا پس از مرگش درآمدي براي توسعه كمي و كيفي آن فراهم باشد. او نخستين‌بار در سال 1325 و سپس در 25 فروردين 1330 املاك و مستغلات زيادي را وقف آستان قدس كرد و درآمدشان را به كتابخانه اختصاص داد. املاك وقفي در سال 1330 شامل 20 قطعه زمين بزرگ كشاورزي در خراسان و تعداد زيادي دكان در بازار تهران بود. حسين ملك در سال‌هاي 1331 و 1334 براي چندمين بار املاك و مستغلاتي را وقف آستان قدس كرد و مقرر شد بخشي از عوايد آنها به كتابخانه و موزه و بخش ديگر به ساخت و اداره بيمارستاني در «چناران خراسان» اختصاص يابد.
آنچه وقف شد هزاران نسخه خطي نفيس يا چاپ سنگي شامل فرش‌ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهاي نقاشي بود كه او به عنوان لوازم و تجملات زندگي شخصي از آنها استفاده مي‌كرد. همچنين مجموعه‌هاي تمبر، سكه، آثار لاكي و تابلوهاي نقاشي ميانشان ديده مي‌شد. موقوفات ملك يكي از گسترده‌ترين وقف‌هاي آستان قدس است كه توسط ايشان طي 7 فقره وقفنامه از سال 1316 تا 1340 وقف شد. تاكيد بر ملي بودن اين موقوفات به اين معناست كه اين مجموعه متعلق به ملت ايران است و وقف براي عامه مردم است.
در سال 1338 زمين مناسبي را در باغ ملي جهت انتقال گنجينه‌اش به آنجا مدنظر قرار داد و زمين را براي احداث كتابخانه و موزه وقف آستان‌قدس كرد. همچنين املاك و مستغلات زيادي را در تهران و خراسان وقف امور خيريه و عام‌المنفعه كرد. توليت موقوفات در زمان حيات مرحوم واقف با خود ايشان بوده و پس از فوت ايشان در سال 1351 طبق مفاد وقفنامه‌هاي آستان‌قدس، اداره موقوفات مرحوم ملك آن را برعهده گرفت.
در كتابخانه و موزه ملك بيش از 19 هزار نسخه نفيس خطي وجود دارد كه در نوع خود بي‌نظير است. بيش از 100 هزار جلد كتاب چاپي، چهار هزار جلد اثر چاپ سنگي و 800 عنوان نشريه ادواري در شش هزار جلد، يكي از شش گنجينه بزرگ نسخ خطي ايران محسوب مي‌شود. او با دورانديشي بناي ساختماني بزرگ‌تر و مجهزتري را پيش‌بيني كرد كه در «باغ ملي» تهران واقع بود. ساختمان فعلي كتابخانه ملك در باغ ملي تهران كه ساخت آن حدود 11 سال زمان برده است با زيربناي 9 هزار متر مربع و تلفيقي از معماري سنتي و هنر اسلامي ايراني، از سوي آستان قدس بنا شد. كتابخانه ملك داراي سه تالار است و پايگاه الكترونيكي لاتين، در بخش تالار محققان مجموعه‌اي از با كيفيت‌ترين اطلاعات علمي و تخصصي را در 15 موضوع ارايه مي‌كند.
كتابخانه ملي ملك داراي هفت هزار جلد كتاب به زبان‌هاي انگليسي، فرانسه، ايتاليايي و آلماني است. وقف باغ ملك در مشهد، پارك بزرگ وكيل‌آباد، املاك و زمين‌هاي وسيع در خراسان، تهران و ساير شهرهاي ايران و حتي خارج از كشور، باعث شد نام او در جايگاه بزرگ‌ترين واقف تاريخ معاصر ايران قرار گيرد. موقوفات ملك بالغ بر 63000 هكتار املاك، اراضي كشاورزي و شهري، مستغلات، كتابخانه، موزه، اماكن فرهنگي، آموزشي و درماني است. اين واقف دوستدار فرهنگ، در چهارم مرداد سال 1351 در 101 سالگي چشم از جهان فروبست و در حرم
امام رضا(ع) به خاك سپرده شد.