رمان آيات شيطاني
گسستگي
از امر مقدس
عطا الله مهاجراني
گسستگي از «امر مقدس و معنويت» مضمون اصلي و هويت رمان آيات شيطاني است. اين گسستگي، البته با ترفند‌ها و شگرد‌هاي رمان‌نويسي سلمان رشدي كه نقش «جلوه‌هاي ويژه» يا دوز و كلك‌هاي سينمايي را داراست، ممكن است گاه به عنوان نشانه‌هاي آميختگي به نظر برسد. مانند آميختگي شيطان-فرشته: اين آميختگي به حدي است كه ماهوند (نامي كه سلمان رشدي به تبعيت از اصحاب كليسا كه پيامبر اسلام را پيامبر دروغين مي‌خواندند و او را به همين نام مي‌ناميدند.) نمي‌تواند فرشته وحي را از شيطان تمييز دهد. در واقع همان آيات شيطاني كه به ادعاي برخي توسط شيطان در قلب محمد (ص) دميده شد و محمد (ص) آن آيات را، آيات الهي تصور كرد. بديهي است، پيامبري كه نتواند تمايز بين شيطان و فرشته وحي، بين آيات شيطاني و آيات الهي را درك كند؛ چگونه پيامبري مي‌تواند باشد؟ پس پيامبر نيست. يعني گسستگي در جان و روان پيامبر روي داده است. افزون بر آن شاهد گسستگي در متن مقدس هستيم. اگر شيطان بتواند آياتي را در گوش پيامبر زمزمه كند و پيامبر به اشتباه گمان كند كه آن آيات الهي است، از كجا معلوم كه آيات ديگري نيز در متن مقدس، آيات شيطاني نباشند؟ در اين مرحله ما شاهد گسستگي در قرآن مجيد و متن مقدسي كه بنفاد اسلام است خواهم بود و مهم‌تر از اين دو، چگونه خداوندي كه پيامبري را براي هدايت مردمان فرستاده است، نتوانسته از او مراقبت و محافظت كند؟
هانس كونگ، (۲۰۲۱-1928) فيلسوف الهي سوييسي كه بر خلاف سنت كليسايي، پيامبر اسلام را به عنوان پيامبر حقيقي مي‌شناخت و كتاب بسيار خواندني و پر نكته؛ «اسلام. گذشته، حال و آينده» را به عنوان جلد سوم، سه‌گانه خود درباره اديان ابراهيمي نوشت، به اين نكته با اهميت و روش‌شناسانه توجه داشته است:
«يهوديت بر مبناي «قوم» شكل گرفت و عهد عتيق در واقع نگاهش به قوم يهود است. مسيحيت بر مبناي شخصيت «مسيح» بنيان نهاده شد، اما اسلام بر اساس «متن مقدس» شكل گرفت.» (۱) كانون و بنياد اسلام نه قوم عرب است و نه شخص پيامبر اسلام، متن مقدس قرآن مجيد، كانون و بنياد دين است. ادامه در صفحه 2
سلمان رشدي در آيات شيطاني، گويي سه هدف را با هم آميخته بود. پديده وحي و نبوت، شخصيت پيامبر اسلام و نيز مسلمانان به عنوان امت و نه قوم. او خود به صراحت اشاره كرده است كه مضمون اصلي آيات شيطاني پديده وحي است. در كتاب ژوزف-آنتون رشدي به همين نكته به صراحت اشاره كرده و ادعا مي‌كند كه آيات شيطاني «كمترين كتاب سياسي» او بوده است. اين يك «درگيري هنري با پديده وحي» بود، البته از منظر يك «كافر»، اما «با اين وجود، يك تعامل درست بود. چگونه مي‌توان آن را توهين‌آميز تصور كرد؟»
اينكه كتاب توهين‌آميز است يا نيست، بايد سهمي هم براي خوانندگان و منتقدان كتاب قائل شد! چنان كه اليوت واينبرگر در سال ۱۹۸۹نوشت: رمان آيات شيطاني «حمله‌اي تمام‌عيار به اصول اساسي اسلام» را تشكيل مي‌دهد. اگر امر قدسي، در ذهن مسلمان يا دين‌باور يا حتي انساني، تبديل به امري مشمئز‌كننده و نفرت‌زا شود؛ همان اتفاقي كه در رمان آيات شيطاني افتاده است، ديگر مخاطب حاضر نخواهد بود از چنان متن مغشوش و چنان پيامبر سر به هوا و دين و آييني مسخ‌شده، دفاع كند. در واقع سوز مسلماني از ميان مي‌رود. «سوز» واژه جذاب و لطيفي است كه اقبال لاهوري در ديوان اردو و فارسي خويش بارها به كار برده است. باور دارد اگر سوز محبت و دلدادگي ما نسبت به پيامبر اسلام محمد مصطفي(ص) از ميان برود...
مي‌شناسي عصر ما با ما چه كرد؟
از جمال مصطفي بيگانه كرد
سوز او تا از ميان سينه رفت
جوهر آيينه از آيينه رفت
رشدي براي اينكه منظومه خود را در آيات شيطاني كامل كند و نسبت به انقلاب اسلامي ايران نيز موضع بگيرد، در رمان كه آن را كمترين نوشته سياسي خود مي‌خواند، فصلي كاملا سياسي را تعبيه كرده است. به مخدوش كردن سيماي امام خميني، با نام « امام» و رهبر، اختصاص داده است. در واقع امام مكمل نقش پيامبر در نسبت با مردم است، پس مي‌بايست چهره او نيز در آيات شيطاني مشوّه و ملكوك مي‌شد.
پي نوشت:
Hans Kung, Islam, past, present&future,London, one world book,2009, P: 60