درياچه اروميه و تجربه درياچه نمك يوتاي امريكا
مهدي زارع
بارندگي‌هاي پايان تير و آغاز مرداد 1401 در بعضي محافل موجب گمان‌هاي نسبتا خوشبينانه به تامين بخشي از كمبود بارندگي كشور و تامين بخشي از آب درياچه‌ها و تالاب‌هاي خشك شده ايران بود. البته اين گمان‌هاي معمولا غير‌علمي و صرفا براساس مشاهده جمع شدن آب در محدوده‌هايي است كه قبلا مدت‌ها خشك بوده است، ولي همين بارندگي‌ها كه حدود 7.5 ميليارد مترمكعب در سراسر كشور -و بيشتر در نواحي جنوب ايران-برآورد شد، مقدار قابل توجهي سهم حوضه آبريز درياچه اروميه نشد و عملا تغيير در وضع درياچه اروميه به وجود نياورد.
هشت سال قبل در 18 تير 1392 اعلام شد كه ميزان شوري در وضعيت عادي درياچه اروميه بايد 250 گرم نمك در ليتر (25 درصد) باشد كه به 500 گرم در ليتر رسيده است. فريدون محبي از مركز تحقيقات آرتمياي كشور در سال 1400 براساس مطالعه‌اي از ارديبهشت 1397 به مدت دو سال نشان داد كه كمترين ميزان شوري درياچه اروميه در آن مدت 141 گرم بر ليتر در ارديبهشت 98 و بيشترين ميزان شوري 396 گرم بر ليتر مربوط به شهريور 97 بود. در سال 1397 به علت پايين بودن بيش از حد عمق آب هيچ نوع آرتمياي بالغ، متا و جوان و ناپلي در درياچه اروميه مشاهده نشد. آرتميا جانداري سخت‌پوست است كه در آب‌هاي شور زندگي مي‌كند. با بالا رفتن آب از اول سال 1398 -بر اثر سيلاب‌هاي فروردين 1398- برخي اشكال زيستي آرتميا در درياچه مشاهده شد.
اكنون در غرب امريكا نيز درياچه سالت ليك وضعي مشابه درياچه اروميه دارد. با خشك شدن گريت سالت ليك (درياچه نمك بزرگ)، ايالت يوتا امريكا با «بمب زيست محيطي» روبه‌رو مي‌شود. تغييرات اقليمي و رشد سريع جمعيت درياچه را كوچك و كاسه‌اي از غبار سمي ايجاد مي‌كند كه مي‌تواند هواي اطراف سالت ليك سيتي را مسموم كند.
ميگوهاي آب نمك درياچه نمك بزرگ مي‌ميرند و تهديدي براي 10 ميليون پرنده مهاجري است كه سالانه براي تغذيه از موجودات كوچك در درياچه توقف مي‌كنند. استخراج سودآور منيزيم و ساير مواد معدني از درياچه مي‌تواند متوقف شود. از همه نگران‌كننده‌تر، هواي اطراف سالت ليك سيتي است سمي مي‌شود. بستر درياچه حاوي سطوح بالايي از آرسنيك است و با افشاي بيشتر آن، توفان‌هاي باد آن آرسنيك را به ريه‌هاي ساكنان مجاور كه سه‌چهارم جمعيت يوتا را تشكيل مي‌دهند، مي‌برد.
از آنجايي كه تغييرات اقليمي همچنان باعث خشكسالي بي‌سابقه مي‌شود، هيچ راه‌حل آساني وجود ندارد. نجات درياچه نمك بزرگ مستلزم اجازه دادن به ذوب برف بيشتر از كوه‌ها به سمت درياچه است كه به معناي آب كمتر براي ساكنان و كشاورزان است.
اقدامات جدي‌تر لازم است، در غير اين صورت، در درياچه نمك بزرگ همان سرنوشت درياچه اوونز كاليفرنيا كه چندين دهه پيش خشك شد و بدترين سطوح آلودگي گرد و غبار را در ايالات متحده ايجاد كرد، در درياچه سالت ليك يوتا هم قابل انتظار است.
اكنون دو تغيير سيستم را از تعادل خارج مي‌كند؛ يكي رشد انفجاري جمعيت است كه آب بيشتري را از آن رودخانه‌ها قبل از رسيدن به درياچه منحرف مي‌كند. ديگري تغييرات اقليمي است. دماهاي بالاتر باعث مي‌شود كه برف‌هاي بيشتري به بخار آب تبديل شوند كه به جاي تبديل شدن به مايع و جاري شدن به رودخانه‌ها، به جو فرار كنند. گرماي بيشتر همچنين به معناي تقاضاي بيشتر براي آب براي چمنزارها يا محصولات كشاورزي است و مقدار آبي كه به درياچه مي‌رسد را كاهش مي‌دهد.
مساحت سطح درياچه كه در اواخر دهه 1980 حدود 8500 كيلومتر مربع را پوشش مي‌داد، طبق گزارش سازمان زمين‌شناسي ايالات متحده، از آن زمان به كمتر از 2500 كيلومتر مربع كاهش يافته است. در مقايسه مساحت درياچه اروميه از حدود 5200 كيلومتر مربع به حدود 1300 كيلومتر مربع رسيد.
ميزان نمك در نزديك‌ترين قسمت درياچه به شهر سالت ليك سيتي بين 9 تا 12 درصد در نوسان بود. اما با كاهش آب درياچه، ميزان نمك آن افزايش يافته است. اگر به 17 درصد برسد، جلبك‌هاي موجود در آب با مشكل مواجه مي‌شوند و ميگوهاي مصرف‌كننده آب نمك را تهديد مي‌كنند. توجه كنيد كه شوري آب درياچه اروميه بين 35 تا 50 درصد طي دهه گذشته متغير بوده است. ابرهاي گرد و غبار تنفس را به ويژه كساني را كه آسم يا ساير بيماري‌هاي تنفسي دارند، تهديد مي‌كند.
در صورت خشك شدن درياچه اروميه هواي منطقه تبديل به هواي گرمسيري با باد‌هاي نمكي مي‌شود. تاكنون علاوه بر نمك بسياري از آلودگي‌هاي شامل فلزات سمي سنگين مورد استفاده در صنعت و مواد سمي مورد استفاده در كشاورزي به آب‌هاي سطحي و زير سطحي مرتبط با درياچه نفوذ كرده‌اند و در صورت خشك شدن درياچه بسياري از مواد سمي هوازي شده و خطرات بيماري‌هاي تنفسي براي زيست‌بوم و مردم منطقه به وجود خواهد آورد.
وضعيت شهر اروميه نسبت به درياچه اروميه كمابيش مشابه وضع شهر سالت ليك سيتي نسبت به درياچه سالت ليك است: هر دو در مجاورت درياچه هستند، اروميه با حومه حدود يك ميليون نفر جمعيت دارد و سالت ليك سيتي حدود 1.2 ميليون نفر. منطقه پيرامون درياچه اروميه حدود 2.5 ميليون نفر (از كل حدود 6.7 ميليون نفر جمعيت استان‌هاي شرقي و غربي) جمعيت دارد. جمعيت محدود پيراموني درياچه سالت ليك هم حدود 2.2 ميليون نفر است. آخرين گزارش‌ها نشان مي‌دهد كه وضع درياچه اروميه از درياچه سالت ليك امريكا بحراني‌تر است. مي‌توان درس‌هاي هر دو محيط را با هم به اشتراك گذاشت تا از هزينه‌هاي اقدامات بعدي براي كاهش ريسك بكاهيم.