اعزام محصلين به خارج از كشور

اعزام دانشجو به خارج از كشور نخستين‌بار در دوره صفويه به ‌دنبال ارتباط نزديك ايران و اروپا پديد آمد. در اين دوره شاه ‌عباس دوم، چند تن را براي فراگيري هنر نقاشي به رُم فرستاد. فرستادن دانشجو در دوره صفويه ديگر ادامه نداشت تا اينكه به‌ دنبال شكست‌هاي ايران از روسيه، سياستمداران متوجه عقب‌ماندگي ايران نسبت به ديگر كشورهاي اروپايي در بخش‌هاي علمي و صنعتي شدند. عباس ميرزا و ميرزاعيسي قائم‌مقام فراهاني، دريافتند كه بدون آشنايي با فنون نظامي و علوم جديد، نمي‌توان در برابر هجوم بيگانگان مقاومت كرد، به ‌همين دليل در اين زمان، گروه‌هايي براي فراگيري علوم و فنون به خارج اعزام شدند.
عباس ميرزا در 1190ش دو نفر را براي فراگيري هنر و پزشكي به خارج فرستاد و چهار سال بعد دوباره پنج تن را به انگليس فرستاد. بعد از عباس ميرزا، اميركبير با تاسيس مدرسه دارالفنون خدمت بزرگي به محصلان كرد و آنها ديگر مجبور به گذراندن دوره‌هاي ابتدايي تحصيل در خارج نبوده و مي‌توانستند تحصيلات‌شان را تا حد متوسطه در ايران انجام دهند و بعد براي ادامه تحصيل به خارج بروند. در اين زمان گروهي شامل 42 تن از دانش‌آموختگان دوره نخست دارالفنون در سال 1237 به فرانسه فرستاده شدند اما از اين پس تا 1290، اين فرآيند متوقف شد و تنها افرادي كه توانايي مالي داشتند، فرزندان خود را به خارج از كشور مي‌فرستادند.
پس از پيروزي نهضت مشروطه اعزام دانشجو دوباره در دستور كار قرار گرفت و در اواخر دوره قاجار يعني در 1301 دولت حدود 60 دانشجو را براي تحصيل به آلمان اعزام كرد. پس از پايان دوره قاجار و در 12 مهر 1307 با تصويب مجلس و تاييد رضاخان، گروهي دانشجو متشكل از 110 نفر با هزينه دولت براي تحصيل به خارج از كشور اعزام شدند. از اين تعداد بيش از 100 تن از آنها به فرانسه اعزام شدند و مابقي به آلمان رفتند. با روي كار آمدن رضا‌خان دگرگوني بزرگ در شمار دانشجويان فرستاده‌ شده به اروپا پديد آمد.
در مصوبه مجلس شوراي ملي، به مسائلي چون تكليف دولت در تامين اعتبار لازم براي اعزام دانشجويان، به‌ تفكيك از سال 1307 تا 1312، با تعيين مبلغ اعتبار، برشمردن شرايط دانشجويان شامل تابعيت ايران و ايراني بودن، دادن امتحان مطابق برنامه مسابقه و تقبل تحصيل در رشته‌اي كه دولت تعيين مي‌كند و خدمت به دولت ايران پس از اتمام تحصيلات، تكليف دولت در استخدام دانش‌آموختگان پس از مراجعت به كشور و پرداخت حقوق رتبه آنها در صورت نبود كار، تكليف دولت در اعزام سرپرست‌هايي همراه دانشجويان اعزامي و پرداخت حقوق آنان و همچنين به ماموريت وزارت معارف و اوقاف در تهيه نظامنامه مربوط و اجراي آن، اشاره شده است.
پس از تصويب قانون اعزام محصلان به خارج از كشور، نخستين گروه محصلان ايراني به تعداد 110 نفر براي انجام تحصيلات عاليه در رشته‌هاي مختلف از جمله «علوم طبيعي، رياضيات (علوم دقيقه)، مهندسي، تحصيلات پيشرفته، پزشكي، جراحي، چشم‌پزشكي و دندانپزشكي» عازم اروپا شدند. اين ديپلمه‌ها و محصلان بعدي كه طبق قانون مصوب يكم خرداد 1307 به فرنگ فرستاده شده بودند پس از تكميل تحصيلات و بازگشت به وطن گروهي از آنان وارد سياست شدند و تاثيري مهم در تاريخ اجتماعي، سياسي و فرهنگي ايران برجاي گذاشتند. مهدي بازرگان، كريم سنجابي، رضا رادمنش، سيدعلي شايگان، خليل ملكي، مهدي آذر، عبدالحميد زنگنه، احمد رضوي كرماني، محمدعلي ملكي، عبدالله رياضي، لطفعلي صورتگر، غلامعلي فريور و... از نخستين محصلاني بودند كه در قالب اين گروه براي تحصيل به خارج از كشور اعزام شدند. پزشكان فارغ‌التحصيل اروپا و تاثيرشان بر پزشكي و سلامت عمومي اثرات مهمي برجاي گذاشت. برخي از چهره‌هاي برجسته در ميان دانشجويان پزشكي ايراني خارج از كشور شمار زيادي از ايرانيان تحصيلكرده در اروپا، به درجات بالايي در آموزش پزشكي يا در واحدها و مراكز بهداشتي و سلامتي در ايران رسيدند. شمار دانشجويان تعليم‌ديده پزشكي، دندانپزشكي و داروسازي، علوم طبيعي، رياضيات (علوم دقيقه)، مهندسي، تحصيلات پيشرفته، جراحي، چشم‌پزشكي و دندانپزشكي افزايش يافت. دانش مدرن پزشكي در ميان دانشجويان پزشكي تعليم ديده علوم نظري و باليني ترويج يافت. ترجمه كتاب‌هاي پزشكي غرب، انجام پروژه‌هاي تحقيقاتي درمورد بيماري‌هاي بومي و شايع و چاپ نتايج آنها در روزنامه‌هاي پزشكي داخلي و خارجي و پيدايش موسسات پزشكي مدرن، از ديگر نتايج در اين زمينه بود. با گذشت زمان تمايل جوانان ايراني براي ادامه تحصيل در رشته‌هاي علوم انساني همچون تاريخ، فلسفه، تاريخ اديان و رشته حقوق افزايش يافت.