روساي جمهور تركيه و آذربايجان در نشستي بي‌سابقه با نخست‌وزير ارمنستان گفت‌وگو كردند
تنها در ميان دشمنان
حسن بهشتي‌پور: باكو و ايروان به دليل ملاحظاتي كه در رابطه‌شان با امريكا دارند از ميانجي‌گري ايران استقبال نمي‌كنند
شهاب شهسواري
روز پنجشنبه در حاشيه نشست جامعه سياسي اروپا در پراگ كه به ابتكار امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه برگزار شده بود، روساي جمهور آذربايجان و تركيه با نخست‌وزير ارمنستان در نشستي بي‌سابقه گرد يك ميز نشستند تا در خصوص مسائل مورد علاقه سه طرف گفت‌وگو كنند. ارمنستان در شرايطي كه بعد از جنگ سال ۲۰۲۰ به‌شدت در موضع ضعف قرار گرفته است و در روزگاري كه بزرگ‌ترين متحد نظامي‌اش روسيه به دليل درگيري در اوكراين، توانايي كمتري براي مديريت مسائل قفقاز جنوبي دارد، تلاش كرده است با استفاده از ابزارهاي ديپلماتيك و كمك گرفتن از اتحاديه اروپا، از طريق گفت‌وگو به جنگ سه دهه‌اي در قفقار جنوبي پايان دهد. دولت تركيه چه در نبردهاي سال ۲۰۲۰ و چه در نبردهاي ماه گذشته كه با پيشروي نظامي آذربايجان در خاك ارمنستان آغاز شد، تمام‌قد از باكو حمايت تسليحاتي و سياسي كرده است. مذاكرات عادي‌سازي روابط ميان ارمنستان و تركيه از يكسال پيش آغاز شده است، اما اين نخستين‌بار بود كه رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه ديدار رودررويي با نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان برگزار مي‌كرد. سه طرف اطلاعات چنداني از محتواي نشست سه‌جانبه خود ارايه نكرده‌اند. اردوغان در پاسخ به خبرنگاران در مورد اين نشست به اين جمله بسنده كرد كه «براي بازگشايي مرزها تلاش مي‌كنيم.» نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان با انتشار پيامي در شبكه اجتماعي توييتر نوشت: «بار ديگر پيشنهاد خود را در مورد رفع انسداد كليه خطوط ارتباطات منطقه‌اي مطرح كردم. جمهوري آذربايجان باز هم جواب مثبت نداد. تكرار مي‌كنم، ارمنستان آماده رفع انسداد كليه ارتباطات منطقه‌اي با احترام كامل به حاكميت و قانون است.» گفت‌وگوهاي اخير كمتر از يك ماه بعد از تهاجم نظامي جمهوري آذربايجان به خاك ارمنستان و تلاش براي تصرف شهر جرموك و پيشروي در استان سيونيك برگزار شده است. ارمنستان، باكو را متهم كرده است كه تلاش دارد با استفاده از زور بخش‌هايي از خاك اين كشور را تصرف و يك باريكه سرزميني براي ارتباط ميان جمهوري خودمختار نخجوان با سرزمين اصلي آذربايجان ايجاد كند. به گزارش رسانه‌هاي ارمني، درگيري‌هاي ماه گذشته در مرز دو كشور به‌رغم آتش‌بس، همچنان ادامه پيدا كرده است و سه‌شنبه هفته گذشته بار ديگر نيروهاي نظامي آذربايجان، خاك ارمنستان را گلوله‌باران كرده‌اند. حسن بهشتي‌پور، تحليل‌گر مسائل اوراسيا به «اعتماد» مي‌گويد: «من بعيد مي‌دانم فعلا از اين نشست چيز خاصي به دست بيايد. نبايد با بدگماني با اينجور نشست‌ها برخورد كرد و بايد هشيارانه نتيجه اين نشست‌ها را دنبال كرد.» وي معتقد است: «جمهوري آذربايجان بعد از آنكه توانست ۷ استان اشغالي خود را از اشغال ارمنستان آزاد كند، به پشتوانه اسراييل و تركيه دست به اقدام ماجراجويانه زده و وارد خاك ارمنستان شده است و در درگيري‌هاي اخير حدود ۷ كيلومتر در استان سيونيك ارمنستان پيشروي داشت. از اين مهم‌تر اينكه جمهوري آذربايجان ادعاهاي ارضي تاريخي مطرح مي‌كند و مدعي مي‌شود كه منطقه‌اي از خاك ارمنستان، زنگزور غربي است و زماني جزيي از خاك جمهوري آذربايجان بوده است. يعني باكو همان برخوردي را در پيش گرفته است كه ارامنه در سال ۱۹۹۱ داشتند و بر اساس آن دالان شوشا لاچين را تصرف و تلاش كردند كه بين قره‌باغ و خاك ارمنستان پيوستگي سرزميني ايجاد كنند. آذربايجان هم به نظر مي‌رسد كه چنين سياستي را در پيش گرفته است.» بهشتي‌پور معتقد است: «اگر واقعا نشستي را كه با تركيه داشتند در جهت ثبات و امنيت قفقاز باشد بايد از اين موضوع استقبال كرد، ولي اگر باعث تثبيت موقعيت اشغالگري آذربايجان در خاك ارمنستان شود، قطعا يك خسران بزرگ است. بايد ببينيم آقاي پاشينيان آنجا چه گفته و چه شنيده‌اند و خروجي اين نشست چه خواهد بود و آيا توافق جديدي شكل مي‌گيرد يا نه.»
به گزارش فارس به نقل از نيوز آرمنيا، واردان وسكانيان، كارشناس امور منطقه مي‌گويد كه صلح با جمهوري آذربايجان كنوني غيرممكن است و ارمنستان بايد نه براي صلح، بلكه براي جنگ آماده شود. ارمنستان نبايد از فكر كردن به جنگ بپرهيزد، بلكه بايد با اين واقعيت كه جنگ اجتناب‌ناپذير است، هماهنگ شود. وسكانيان گفت، دستور كار نبايد صلح‌آميز باشد، بلكه بايد مربوط به آمادگي براي شرايط جنگ باشد. وي گفت: «هيچ سندي امنيت ارمنستان را تضمين نمي‌كند.»
گفت‌وگوهاي عادي‌سازي
روابط آنكارا و ايروان
به نوشته رسانه‌هاي تركيه در ديدار سه‌جانبه سران ارمنستان، آذربايجان و تركيه، موضوع عادي‌سازي روابط تركيه و ارمنستان هم مورد بحث قرار گرفته است. آنكارا از يكسال پيش و بعد از يك دهه توقف گفت‌وگوها، مذاكرات براي عادي‌سازي روابط با ارمنستان را در پيش گرفته است، هر چند تركيه تاكيد مي‌كند كه استمرار مذاكرات منوط به رضايت جمهوري آذربايجان از روند مذاكرات صلح با ارمنستان است. در طول ماه‌هاي گذشته مذاكرات براي بازگشايي مرزهاي ارمنستان تركيه ادامه يافته است و براي نخستين‌بار بعد از سال‌ها پروازهاي تجاري ارمنستان به تركيه از سرگرفته شده است. حسن بهشتي‌پور معتقد است: «تركيه ديپلماسي دوگانه را در پيش گرفته و در سال‌هاي اخير سعي كرده است كه وسط هر درگيري، با دوطرف كنار بيايد. مثلا در ماجراي اوكراين- آنكارا تلاش مي‌كند هم با روسيه صميمي باشد و هم با اوكراين دوستي كند. در موضوع قفقاز جنوبي هم همزمان تلاش مي‌كند كه رابطه‌اش را با ارمنستان بهبود ببخشد و رابطه خوبش را با جمهوري آذربايجان حفظ كند. اين شيوه ديپلماسي ويژگي خاص رهبري رجب طيب اردوغان است كه به شيوه‌هاي مختلف آن را دنبال كرده است.»
عمليات اروپايي براي كمك به تعيين حدود مرزي
رييس‌جمهور آذربايجان و نخست‌وزير ارمنستان، همچنين پنجشنبه شب در نشستي مشترك با رييس‌جمهور فرانسه و رييس شوراي اروپا شركت كردند. در اين نشست چهارجانبه، باكو و ايروان بر همكاري با اتحاديه اروپا براي تعيين حدود مرزي ميان دو كشور توافق كردند. امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه با انتشار تصويري از اين نشست چهارجانبه در شبكه اجتماعي توييتر نوشت: «براي صلح پايدار در قفقاز». بر اساس گزارش آژانس فرانس‌پرس، در اين نشست مقرر شد تا يك نيروي غيرنظامي از سوي اتحاديه اروپا به ارمنستان اعزام شود تا به عمليات تعيين حدود مرزي ميان دو جمهوري آذربايجان و ارمنستان كمك كند. بر اساس بيانيه مشترك اين نشست چهارجانبه ماموريت اين نيروي غيرنظامي از ماه جاري ميلادي آغاز مي‌شود و دست بالا تا دو ماه ادامه خواهد داشت. نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان، الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان، امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه و شارل ميشل، رييس شوراي اروپا اين بيانيه را امضا كرده‌اند. در اين بيانيه آمده است: «توافقي با ارمنستان وجود داشت تا عمليات اتحاديه اروپا در جوار مرزهاي اين كشور با جمهوري آذربايجان تسهيل شود. جمهوري آذربايجان هم موافقت كرد تا جايي كه به اين كشور مربوط مي‌شود با اين عمليات همكاري كند.» به نوشته اين بيانيه، هدف اعزام نيرو «ايجاد اعتماد و كمك به كميسيون‌هاي مرزي» است. جمهوري‌هاي ارمنستان و آذربايجان همچنين در اين بيانيه بر تعهد خود نسبت به منشور ملل متحد و «بيانيه ۱۹۹۱ آلماتي كه هر دو كشور تماميت ارضي و حاكميت ارضي يكديگر را به رسميت شناختند» تاكيد كردند. اين سومين نشست رهبران ارمنستان و آذربايجان با ميانجي‌گري اتحاديه اروپا است. بهشتي‌پور در اين خصوص مي‌گويد: «اتحاديه اروپا به‌شدت تلاش مي‌كند تا ميان ارمنستان و آذربايجان صلح برقرار كند. يكي از دلايل تلاش بروكسل اين است كه اروپا به‌شدت نگران اين است كه اگر در قفقاز جنوبي باز هم جنگ شود بازار انرژي به‌شدت متلاطم مي‌شود و زمستان سخت‌تري در پيش خواهند داشت؛ اتحاديه اروپا به نوعي دنبال اين است كه جنگ نشود و جمهوري آذربايجان بتواند بخش اندكي از گاز يا نفت مورد نياز اروپا را در شرايط تحريم روسيه تامين كند.» بهشتي‌پور تاكيد مي‌كند: «علاوه بر اين لابي ارمنستان مانند امريكا در فرانسه هم خيلي قوي است و علاوه بر اين دلايل اتحاديه اروپا در منازعات بين‌المللي جايگاهي براي خود تعريف مي‌كند، به خصوص در شرايط جنگ اوكراين، بروكسل علاقه‌مند است كه رويارويي با روسيه باعث نشود كه با ساير كشورها وارد مواجهه شوند.»
غيبت ايران در اتاق مذاكرات دو همسايه شمالي
در شرايطي كه دولت روسيه به عنوان مهم‌ترين متحد نظامي جمهوري ارمنستان و يكي از مهم‌ترين دوستان جمهوري آذربايجان به‌شدت درگير جنگ اوكراين است، تركيه و اتحاديه اروپا ميدان‌دار مذاكرات ميان باكو و ارمنستان پس از سه دهه خصومت شده‌اند. در اين ميان، جاي تهران به عنوان همسايه جنوبي هر دو كشور كه منافع امنيتي و ژئوپوليتيك در مسائل جاري دارد، در گفت‌وگوها خالي است. بهشتي‌پور در اين خصوص مي‌گويد: «ايران رويكرد متفاوتي از كشورهاي ديگر مانند تركيه دارد. ايران با امريكا درگير است و وقتي كشوري با امريكا درگير باشد يعني با بخش بزرگي از كشورهاي جهان درگير است و مشكلاتي وجود دارد كه تهران نمي‌تواند ويژگي‌هاي يك واسطه يا ميانجي داشته باشد. ايران مايل است كه در قفقاز جنوبي نقش ايفا كند و نقش ميانجي‌گري داشته باشد، اما واقعيت اين است كه طرف‌هاي مقابل يعني ايروان و باكو به دليل ملاحظاتي كه در رابطه با امريكا دارند، از تمايل ايران استقبال نمي‌كنند.» اين تحليل‌گر مسائل اوراسيا مي‌گويد: «آنچه براي ايران مهم است اين است كه مرز بين ايران و ارمنستان، مرز بين ايران و نخجوان، مرز بين ايران و جمهوري آذربايجان و مرز بين ايران با تركيه، مرزهاي تاريخي هستند كه به واسطه اهميت ژئوپوليتيكي كه دارند، لايتغير هستند و اگر قرار باشد ادعاهاي تاريخي بخواهد اين مرزها را جابه‌جا كند خيلي ادعاهاي تاريخي ديگر هم مي‌تواند مطرح شود و اساسا كل نظم منطقه‌اي به هم مي‌ريزد و شاهد بحران جديدي خواهيم بود كه فقط به نفع اسراييل و امريكا است.» اين تحليل‌گر مسائل اوراسيا معتقد است: «اگر اينگونه نشست‌ها منجر به صلح، امنيت و ثبات منطقه شود، قطعا مورد استقبال ايران قرار مي‌گيرد. اما اگر قرار باشد كه اين نشست‌ها باعث تثبيت اشغالگري شود يا باعث تغيير مرزها شود، قطعا با سياست جمهوري اسلامي ايران در تعارض است و منطقه را دچار مشكل مي‌كند. اين موضوع نه تنها در تعارض با منافع ايران است، بلكه در تعارض با منافع روسيه و ارمنستان هم هست؛ اگر نگاه بلندمدت داشته‌باشيم به ضرر جمهوري آذربايجان هم هست، چرا كه در صلح و ثبات است كه جمهوري آذربايجان مي‌تواند گاز و نفت صادر كند و اگر منطقه ناامن شود، باكو در صادرات انرژي دچار مشكلات عديده مي‌شود.» رويكرد ايران متفاوت است. ايران با امريكا درگير است و وقتي با امريكا درگير هستي با بخش عمده‌اي از جهان درگير هستي و وقتي كه در اين شرايط قرار داري نمي‌تواني نقش ميانجي‌گري داشته باشي.