جنجال‌هايي
براي يادداشت تفاهم تركيه و ليبي
محمود فاضلي
امضاي يادداشت تفاهم ميان يك هيات بلند مرتبه از تركيه و ليبي در طرابلس در 3 اكتبر (11 مهر) به فهرست طولاني مورد اختلاف ميان يونان و تركيه اضافه شده است. اين توافق در ادامه امضاي توافقنامه تحديد حدود دريايي در سال 2019 صورت گرفته است. دولت وحدت ملي ليبي به رياست دبيبه با تركيه توافقنامه‌اي اوليه را درخصوص حفاري نفت و گاز به امضا رساند. مولود چاووش اوغلو، وزير خارجه تركيه و نجلاء المنقوش، همتاي ليبيايي او در مراسمي در طرابلس اظهار داشتند اين قرارداد يكي از چند توافقنامه‌اي است كه در يادداشت تفاهم اقتصادي با هدف بهره‌مندي دو كشور امضا شدند. براساس اين يادداشت دو طرف در حوزه هيدروكربن‌ها با يكديگر همكاري داشته و براي توسعه اين بخش اطلاعات و تجربه‌هاي خود را با يكديگر به اشتراك مي‌گذارند و همين‌طور كنفرانس‌ها، همايش‌ها، نمايشگاه‌ها و نشست‌هايي را در اين زمينه برگزار مي‌كنند.
توافقنامه‌اي كه براساس آن آنكارا بر بخش‌هاي وسيعي از مديترانه شرقي صاحب حق مي‌شود. از نظر مصر، يونان و همچنين قبرس اين توافقنامه تجاوز به حقوق اقتصادي آنها در منطقه‌اي است كه در سال‌هاي اخير منابع گسترده‌اي از گاز در آن كشف شده است. اتحاديه اروپا توافقنامه تحديد حدود دريايي سال 2019 را محكوم كرده و پاريس امضاي يادداشت تفاهم ميان آنكارا و طرابلس را «برخلاف حقوق بين‌الملل» ارزيابي مي‌كند. تركيه برخلاف توافقنامه سال 2019 به دولت مستقر در طرابلس كمك كرد تا حمله رقيب خود ژنرال «خليفه افتر» مرد قدرتمند شرق ليبي را براي تصاحب پايتخت دفع كند.
چاوش اوغلو درباره دليل ناراحتي اتحاديه اروپا، يونان و مصر از توافق هيدروكربني تركيه با ليبي، اعتقاد دارد: «در حال حاضر وضعيت يونان بسيار رقت‌انگيز است، به گونه‌اي كه نزد كشورهاي ديگر رفته و گريه و التماس مي‌كنند. ما مي‌توانيم تحقيقات، حفاري و تجارت انجام دهيم. به شما چه ربطي دارد؟ يونان در مورد مشروعيت نيز رياكاري نشان داد. تركيه مهم‌ترين بازيگر در ليبي است. تركيه تنها يك هدف دارد آن‌هم ثبات ليبي است. به ما مي‌گويند دولت ليبي مشروعيت امضاي چنين توافقاتي را ندارد. مي‌گويند دبيبه (نخست‌وزير ليبي) اختيارات لازم را ندارد، با اين وجود ايشان به سازمان ملل دعوت مي‌شود. تمامي كشورها يا ايشان را يا وزير خارجه را دعوت مي‌كنند. توافق با ليبي فعاليت اكتشافي در خشكي، دريا و سواحل را پيش‌بيني مي‌كند. چنانچه توافقنامه شامل منطقه مشخصي كه از ديد شما قابل مناقشه مي‌باشد نيست، موضوع به شما چه مربوط است؟ تركيه مهم‌ترين بازيگر در ليبي است و يونان از اينكه تركيه به بازيگر جهاني تبديل شده آشفته است و نمي‌تواند اين واقعيت را هضم كند. تركيه با اعزام مشاوران نظامي و پهپاد به كمك دولت مستقر در طرابلس آمد و ضرباتي را نيز به نيروهاي ژنرال «خليفه افتر» وارد كرد. ژنرالي كه مورد حمايت روسيه و رقباي منطقه‌اي تركيه به خصوص امارات و مصر است.
«عبدالحميد دبيبه» رييس دولت ليبي مستقر در طرابلس از اين توافقنامه چنين دفاع مي‌كند: «توافقنامه ميان تركيه و ليبي براساس توافقنامه‌هاي امضا شده ميان دو كشور در قبل از سال 2011 امضا شده است. اين حق ماست هر نوع توافقنامه‌اي با هر كشوري كه مي‌خواهيم امضا كنيم. نشست وزراي خارجه مصر-يونان در قاهره با ناديده گرفتن اراده صلح ليبيايي‌ها و بدون حضور نماينده ليبي، براي بررسي موضوع ليبي را مورد انتقاد قرار داد. محمد حمود سخنگوي دولت ليبي نيز در واكنش به سخنان وزراي خارجه مصر و يونان در انتقاد از توافق اخير بين ليبي و تركيه، تاكيد كرد: «ما تسليم حقوق ليبي و مردم آن در شرق مديترانه به بهانه دوران گذار در اين كشور را نمي‌پذيريم. توافقنامه سياسي ليبي كاملا متعلق به ليبي و تحت نظارت سازمان ملل متحد است. بدون رضايت يا اراده ليبيايي‌ها هيچ شكل خاصي از راه‌حل را نمي‌توان تحميل كرد. تلاش‌هاي مكرر براي نشان دادن پايان توافقنامه سياسي ليبي «مداخله غيرقابل قبول در امور ليبي و دعوت به خلأ، تفرقه و جنگم است. سخنان وزير خارجه عمدا موضع روشن سازمان ملل و بازيگران بين‌المللي براي برگزاري انتخابات ملي در ليبي و رد راه‌حل‌هاي ساختگي ديگر را ناديده مي‌گيرد.»
مصر و يونان كه يادداشت تفاهم امضا شده بين ليبي و تركيه را به شدت رد مي‌كنند در جريان سفر وزير خارجه يونان به قاهره، طرفين روش‌هاي توسعه همكاري‌ها در زمينه‌هاي مختلف به ويژه انرژي‌هاي تجديدپذير و آخرين تحولات خاورميانه و ليبي را مورد بحث و بررسي قرار دادند. از نگاه مصر، دولت منقضي شده طرابلس هيچ اختياري براي امضاي توافقنامه بين‌المللي ندارد. همه نيروها و سربازان خارجي بايد ليبي را ترك كنند. مصر از سازمان ملل مي‌خواهد صرفا تماشاگر نباشد.
دندياس وزير خارجه يونان نيز مدعي است تركيه با شانتاژ و فشار بر بازيگران ليبي سعي كرد با تفاهمنامه 2019 يك هيولاي قانوني ايجاد كند. براساس قوانين بين‌المللي اين تفاهمنامه غيرقانوني و بي‌اعتبار است. اين تفاهمنامه ناقض اصول قوانين دريايي سازمان ملل متحد است. دولت‌هاي موقت نمي‌توانند توافقات بين‌المللي امضا كنند. دوره دولت ليبي به پايان رسيده است. اين توافقنامه‌ها كه توسط پارلمان ليبي نيز تصويب نشده ثبات امنيت در مديترانه را تهديد مي‌كند. طرابلس در اين منطقه حاكميت لازم براي امضاي يك توافقنامه را ندارد؛ از اين رو توافقنامه‌اش غيرقانوني و غيرقابل قبول است. ما از تمامي ابزارهاي قانوني براي دفاع از حقوق خود استفاده مي‌كنيم. براساس توافقنامه تحديد حدود دريايي تركيه حق جست‌وجوي ذخاير هيدروكربور در آب‌هاي ليبي را ندارد.»
فرانسه اعلام كرد از امضاي اين يادداشت تفاهم براي جست‌وجوي ذخاير هيدروكربور در آب‌هاي ليبي ميان تركيه و ليبي باخبر شده و آن را «مطابق با حقوق بين‌الملل در دريا» ارزيابي نمي‌كند. اين اقدام حقوق حاكميتي كشورهاي عضو اتحاديه اروپا را نقض كرده و با حقوق بين‌الملل در دريا مطابقت ندارد.»