زنان و اشتغال غيررسمي
در شهر
زهرا نژادبهرام
زنان كه نيروي كار و نيروي مشاركت‌كننده در اداره جامعه و خانواده هستند از محدوديت‌هاي جدي در اشتغال رنج مي‌برند. آمارهاي رسمي و غير رسمي نشان از پايين بودن نرخ اشتغال زنان به ويژه زنان داراي تحصيلات عالي در مقايسه با مردان و زنان سرپرست خانوار دارد؛ دو بخشي كه به دلايل گوناگون مطالبه فرصت شغلي دارند اما فضاي اشتغال براي آنان بسيار محدود است. زنان در شهرها با توجه به هزينه‌هاي زندگي شهري و تحولات اقتصادي چند ماهه اخير روز‌به‌روز نيازشان به شغل و كار بيشتر مي‌شود، آنان براي تامين هزينه‌هاي خانوار و خود نيازمند فرصت‌هاي شغلي هستند اما به دلايل متعدد فرصت‌هاي شغلي محدود و در تبعيض جنسيتي جاي گرفته است. ازاين رو مشاغل غيررسمي فرصتي براي اشتغال آنان شده است مشاغلي كه دوام شغلي، تسهيلات شغلي و درآمد ناكافي را شامل مي‌شود و در برخي موارد حتي مكان ثابت اشتغال نيز براي آنها وجود ندارد. زنان در شهرها به دليل نياز به شغل آماده اشتغال با درآمدهاي پايين هستند و اين فرصت‌هاي شغلي را در رقابت براي دريافت شغل برنده هستند، اما برنده‌اي كه حداقل‌هاي نيازهاي خانوار را تامين نمي‌كند. آنها در اين مشاغل غير رسمي دستفروشي و... را نيز در دايره شغلي خود تعريف كرده‌اند اما به عناوين گوناگون اين فرصت‌هاي محدود و در عين حال ناثابت نيز براي آنها با دشواري همراه است. براساس گزارش مركز پژوهش‌هاي عالي تامين اجتماعي، زنان ۸۰درصد شاغلان بدون بيمه بخش صنعت و خدمات را به خود اختصاص داده‌اند. نبود بيمه، درآمد محدود و پايين و گرفتن سفته و چك‌هاي بدون امضا توسط كارفرمايان، مهم‌ترين مشكلات زنان در بخش غيررسمي اقتصاد است(1). اشتغال غيررسمي در واقع مفهومي گسترده است كه منعكس‌كننده استفاده ناقص از ظرفيت توليد جمعيت شاغل است وشامل موارد ناشي از ضعف سيستم اقتصادي ملي يا محلي هم مي‌شود و اين مفهوم به موقعيت «اشتغال جايگزين» اشاره مي‌كند كه افراد خواهان و آماده پيوستن به آن هستند. گفتني است كه سهم اشتغال ناقص در بهار سال جاري نسبت به مدت مشابه در سال گذشته سير نزولي نامحسوسي داشته و با كاهش ۰.۱ درصدي از ۹.۸ به ۹.۷ درصد رسيده است. اين مهم بيانگر كاهش اين نوع فرصت‌هاي شغلي است. بخش ديگري از اين گزارش حوزه بازار كار نشان مي‌دهد كه جمعيت مردان شاغل در بخش كارهاي غيررسمي در سه‌ماهه ابتدايي سال ۱۴۰۱ به ميزان ۱۰.۵ درصد عنوان شده است كه در مقايسه با فصل بهار در سال قبل كاهش ۰.۳ درصدي را ثبت كرده است و جمعيت زنان شاغل نيز در بهار سال جاري نيز بر خلاف اشتغال ناقص در بين مردان با رشد ۰.۷ درصدي از ۴.۳ به ۵ ارتقا يافته است. (همان) اين مساله، بيانگر آن است كه فرصت‌هاي اشتغال غيررسمي به دليل ناكافي بودن فرصت‌هاي شغلي رسمي براي زنان در حال گسترش هستند.(2) لذا با نگاهي دوباره به اشتغال غيررسمي يعني همان شغلي كه ساعت كاري كمتر از 11 ساعت در هفته است و ناامن و دوام‌دار نيست و درآمد ناكافي و مقطعي دارد، مشخص مي‌شود كه زنان چگونه در اين عرصه فعاليت مي‌كنند!؟ اين مهم داراي دو بخش است، نخست درخواست شغلي فزاينده زنان براي اشتغال و دوم محدود بودن فرصت‌هاي شغلي براي آنان كه زنان را به سوي مشاغل غيررسمي هدايت مي‌كند. نا كارآمدي سيستم مديريت اشتغال در كشور منجر به بروز مشكلات متعددي براي تامين هزينه خانوار اعم از شخصي و جمعي شده است و اين مهم بستري براي توسعه بازار مشاغل غير رسمي براي زنان در شهرها شده است. با توجه به تلاش زنان براي كارآفريني و ورود آنها به عرصه فضاي مجازي براي فروش محصولات و خدمات و به بن‌بست رسيدن اين مهم با مسدود‌سازي فضاي مجازي به نظر مي‌رسد، بايد شاهد حضور بيشتر زنان در عرصه دستفروشي و حضور در خيابان براي محصولات آنها باشيم و شعله مشاغل غير رسمي بيشتر و بيشتر فروزان مي‌شود! و دغدغه ناكافي بودن تسهيلات خدمات اشتغال روزبه روز كاهش مي‌يابد، چرا كه زنان شغل را نياز امروز خود مي‌دانند! عدم تصميم‌گيري متناسب نسبت به فضايي كه بيش از 10 ميليون نفر از آن براي خود شغلي دست و پا كرده‌اند كه بخش بزرگي از آن زن هستند يا بهره مندان از آن زنان هستند؛ منجر به نوعي اختلال در مشاركت اقتصادي اجتماعي زنان شده است! به موجب گزارش مركز برنامه‌ريزي راهبردي وزارت كار، در سال ۱۳۹۸ سهم جمعيت شاغل كشور از اشتغال رسمي ۴۰.۷ درصد و از اشتغال غيررسمي ۵۹.۲ درصد بوده است. اين آمار به تفكيك جنسيت حكايت از آن دارد كه ۴۱.۶ درصد شاغلان بخش رسمي را مردان و ۳۶.۶ درصد را زنان تشكيل مي‌دهند اما در بخش غيررسمي، زنان با ۶۳.۴ درصد بيشترين درصد شاغلان غيررسمي هستند (3). اين مطالعه كه مربوط به سال 99 است و هنوز تحولات اقتصادي به معناي ديگر جراحي اقتصادي درايران شكل نگرفته بود! لذا رقم‌هاي ذكر شده را با درصدي بسيار بيشتر بايد مورد توحه قرار داد و ظاهرا زنان بيشترين سهم را دراين بازار غير رسمي اشتغال دارند و لذا بيشترين عدم برخورداري از تسهيلات شغلي نظير بيمه و .... براي آنها ديده مي‌شود و اين يعني فقر بيشتر و سلامت در خطر براي زنان! بازار غيررسمي اشتغال نوعي كار با حداقل مزد است كه روز به روز بيشتر در عرصه اشتغال جا خوش مي‌كند و زنان دراين بازار ظاهرا حرف اول را مي‌زنند و اين به نوعي نگراني‌هاي شغلي بدون تسهيلات را بيشتر و بيشتر مي‌كند در حالي كه زنان خانه‌دار در قالب پوشش بيمه‌اي در دستور كار دولت است كار غيررسمي تجربه زيسته زنان شهري شده است!! و فرصت‌هاي محدود شغلي ناشي از فضاي مجازي نيز براي آنها به بن‌بست رسيده است! در اينجا نقش نهادهاي اقتصادي و حمايتي و تصميم‌گير بدون پاسخگويي به روشني قابل مشاهده است!
1- https: //www.toseeirani.ir/
2- https: //www.atiyeonline.ir/news/
3- https: //kartaban.com