مسائل آب در غرب استان تهران

فرونشست زمين در منطقه غربي استان تهران، هم موجب تخريب زمين‌هاي سطحي و پي ساختمان‌ها و شريان‌هاي حياتي شده و هم با تحريك گسل‌ها موجب جنبايي گسل‌ها و وقوع زمين‌لرزه‌هاي مهم بعدي مي‌شود. افت شديد سطح آب زيرزميني در آبخوان شهريار كه متشكل از نهشته‌هاي دانه‌اي است، خسارت‌هاي مختلفي به بار آورده است. ساعت ۲7: 23 روز ۲۹ آذر ۱۳۹۶ در ملارد در غرب استان تهران زمين‌لرزه‌اي متوسط با بزرگاي ۵.۰ رخ داد و به‌رغم اينكه زلزله در منطقه غرب استان تهران رخ داد ولي حدود ۲۰ ميليون نفر آن را احساس كردند. اين زلزله در مهم‌ترين محدوده جمعيتي ايران در حد فاصله استان‌هاي تهران و البرز روي داد و 7 نفر از اهالي به دليل زير دست پا رفتن كشته شدند.  آبفاي شهر شهريار براي ۵۳۸۰۰ مشترك تامين آب شرب را بر عهده دارد و نياز آب مورد تقاضا به وسيله۶۸ حلقه چاه تامين مي‌شود كه با توجه به جمعيت تحت پوشش در حال حاضر ۵۰۰ ليتر در ثانيه كمبود وجود دارد. تنها منبع تامين آب مشتركين از طريق چاه‌هاي موجود و منبع زيرزميني است كه در مجموع ميزان ۱۵۰۰ ليتر در ثانيه از اين منابع برداشت مي‌شود و البته در آبان 1401 حفاري ۲ حلقه چاه آب شرب در سطح شهريار آغاز شده است. چراغي و كرمي با بررسي داده‌هاي 30 ساله سطح آب زيرزميني اندازه‌گيري شده نشان دادند كه سطح ايستابي در آبخوان آبرفتي اين منطقه، طي سال‌هاي 1363 تا، 1393 روندي نزولي داشته است. اين امر منجر به افت حدود 15 متري سطح آبخوان شده است.

بيشترين ميزان افت آب زيرزميني در شمال دشت (شهرستان‌هاي شهريار و شهرقدس كه تمركز باغات و زمين‌هاي كشاورزي وجود دارد) روي داده است. رابطه قابل توجهي بين ميزان بارندگي و تراز آب زيرزميني در دشت وجود دارد و بهره‌برداري بي‌رويه از آبخوان و برداشت‌هاي نامنظم و نقطه‌اي باعث ايجاد بي‌نظمي در روند تغييرات سطح آب پيزومترها شده‌اند. طرح انتقال آب سطحي به شهرستان شهريار آغاز شده است. در مجموع ۹ مخزن ذخيره آب شرب با حجم ۴۴ هزار متر مكعب در شهر شهريار وجود دارد و براي رسيدن به حد مطلوب نياز است ۵۰ هزار متر مكعب ساخته و وارد مدار بهره‌برداري شود و همچنين طول خطوط شبكه آبرساني توزيع و خط انتقال در شهر شهريار ۴۵۷كيلومتر است. با تصفيه فاضلاب و استحصال و بازچرخاني آن به‌صورت آب پاك، اولين و موثرترين اتفاق ممكن، جلوگيري از آلودگي آب‌هاي سطحي و زيرزميني هست. ازآنجايي‌كه فاضلاب توليدي يا در جوي‌ها و نهرها، مسيل‌هاي درون‌شهري يا قنات‌ها و كاريزهاي زيرزميني رهاسازي مي‌شود يا به چاه‌هاي جذبي ريخته مي‌شود، عمل محيط آب‌هاي سطحي حاصل از نزولات آسماني يا سفره‌هاي زيرزميني را آلوده مي‌كند. اشتراك‌هاي غيرمجاز در شهر با ايجاد عدم تعادل فشار در شبكه توزيع به علت غيربرنامه‌اي بودن انشعابات، موجب احتمال نشت آلاينده‌ها به شبكه در هنگام كاهش فشار شبكه نيز مي‌شوند. از ابتداي سال 1401 تا آبان ماه ۶۰۰ رشته انشعاب آب غيرمجاز توسط آبفاي شهر شهريار شناسايي و جمع‌آوري شده و متخلفين به مراجع قضايي معرفي شده‌اند كه از اين تعداد ۳۴۵ رشته پس از اخذ جرايم قانوني تبديل به مجاز شده‌اند!  چاه‌هاي واقع در قسمت شمالي محدوده دشت شهريار بسيار عميق‌تر از قسمت جنوبي هستند. كاهش سطح آب در شمال و غرب نسبت به جنوب و شرق منطقه شديدتر بوده است. كانون زلزله با بزرگاي 5، 2 ملارد در 29-آذر-1396 در مجاورت پهنه دشت شهريار قرار داشت كه طي حداقل سه دهه ماقبل آن نيز تنش‌هاي زمين‌ساختي را در دو سوي گسل ماهدشت- جنوب كرج افزايش داد و چنانچه گسل‌هاي شمال تهران يا جنوب اشتهارد آماده حركت باشند، احتمال فعاليت آنها نيز افزايش ‌يافته است. گسل ماهدشت- جنوب كرج در زلزله 29 آذر 1396 افزايش تنشي در حدود 5بار (5 اتمسفر، 500 كيلوپاسكال) را در دو انتهاي گسل وارد نمود. تغيير تنش در اثر فرونشست دشت شهريار تنشي حدود سالانه حدود يك بار به پيرامون دشت طي سه دهه گذشته به ويژه بر پهنه گسل‌هاي ماهدشت - جنوب كرج و گسل شمال تهران وارد كرده است. آخرين بررسي‌ها نشان داده كه حداقل رخداد زلزله 29 آذر 1396 را مي‌توان به تحريك گسل ماهدشت-جنوب كرج در اثر فرونشست زمين مربوط دانست. علل فرونشست متنوع است. تراكم هيدروليكي، استخراج زيرزميني و خروج سيالات (آب‌هاي زيرزميني، نفت، زمين گرمايي) بخشي از اين علل هستند . متراكم شدن سامانه‌هاي آبخوان حساس ناشي از پمپاژ بيش از حد آب زيرزميني بزرگ‌ترين علت فرونشست در استان تهران است. افزايش لرزه‌خيزي مشاهده‌شده در مقايسه با مقياس معمول زمان زمين‌شناسي بسيار سريع و در كوتاه‌مدت رخ مي‌دهد. در اين منطقه مايعات تخليه شده فشار منفذي را در در عمق تغيير مي‌دهد و تنش موثر در امتداد گسل‌هاي لرزه‌اي را عوض مي‌كند و باعث افزايش فعاليت لرزه‌اي مي‌شوند. از پيامدهاي ناشي از افت سطح آب زيرزميني فرونشست زمين در دشت شهريار و ملارد و فعال شدن مجدد گسل‌هاي فعال اين پهنه است. اين فرآيند بدون شك بر سازه‌هاي زيربنايي مهم‌ترين اثر‌ها را طي دو دهه گذشته وارد كرده است. آمار چاه‌هاي آب موجود و مشخصات سفره آبخوان و ژرفاي سطح آب زيرزميني، نشانگر ميزان برداشت سالانه است. تا سال 1389 ميزان برداشت سالانه از دشت شهريار حدود 34 ميليون متر مكعب در سال و در سال 1396 از سوي شركت آب منطقه‌اي استان تهران بيلان منفي دشت تهران نيز سالانه 30 ميليون متر مكعب مشخص شد. تصفيه‌خانه فاضلاب جنوب تهران سالانه 280 ميليون مترمكعب فاضلاب را تصفيه مي‌كند كه 50 ميليون مترمكعب آن از طريق آبرساني، مجدد به آب زيرزميني برمي‌گردد. با نگاهي كاملا اوليه مي‌توان برآورد كرد كه سالانه دست‌كم 15 ميليون مترمكعب بيلان منفي دشت‌هاي تهران و شهريار برقرار است. اين بيلان منفي، موجب فرونشست زمين به ميزان‌هاي مختلف در حد بيشينه 25 سانتي‌متر در سال است. بهره‌برداري ادامه‌دار از آب زيرزميني و البته ورود مجدد آب بر اثر آبياري و بنابراين تغييرات تنش بر اثر بارگذاري و باربرداري از لايه‌هاي آبرفتي در پيرامون گسل‌هاي پرديسان، رباط‌كريم و ماهدشت- جنوب كرج است.