جيانگ زمين، رييس‌جمهور پيشين چين در سن ۹۶سالگي درگذشت
معمار جهش اژدها
شهاب شهسواري
جيانگ زمين، رييس‌جمهور پيشين چين روز چهارشنبه در سن ۹۶ سالگي بعد از مدت‌ها تحمل سرطان خون در گذشت. رهبر پيشين چين، سياستمداري كمتر شناخته‌شده بود كه در اوج اعتراضات دانشجويان چيني و واقعه تصرف ميدان تيان‌آن‌من توسط معترضان توانست خود را به مقام‌هاي بالاي حزب كمونيست چين برساند و در حالي كه بسياري در چين تصور مي‌كردند يك رهبر موقت، در يك دوره انتقالي باشد، توانست خود را به عنوان جانشين دنگ شيائوپينگ، معمار چين كمونيست مدرن مطرح كند. چيني كه امروز به عنوان كارخانه جهان شناخته مي‌شود، محصول دوران رشد اقتصادي بي‌نظير تحت رهبري جيانگ زمين است كه نه تنها توانست توان توليد چين را چند برابر كند، بلكه با بهبود روابط با ايالات متحده امريكا و پيوستن به سازمان تجارت جهاني، چين را به اقتصاد جهاني پيوند زد. هر چند دنگ شيائوپينگ، به عنوان معمار گشوده شدن درهاي چين كمونيست به روي سرمايه‌داري، در نخستين سال‌هاي رهبري جيانگ بر حزب كمونيست از او انتقاد و اظهار نگراني كرده بود كه جيانگ نتواند اصلاحات اقتصادي مد نظر او را عملي كند، اما نهايتا جيانگ زمين توانست مدل كمونيستي ويژه دنگ شيائوپينگ را با موفقيت اجرا كند. زماني كه اعتراضات دانشجويان در سال ۱۹۸۹ رخ داد، دنگ، رهبر معظم وقت چين، از رويكرد آشتي‌جويانه ژائو زي‌يانگ، دبيركل وقت حزب رضايت نداشت و تصور مي‌كرد كه بايد رويكرد سختگيرانه‌تري براي جمع كردن اعتراضات در پيش گرفت. ژائو زي‌يانگ كه يك اصلاح‌طلب دموكراسي‌خواه بود، در مقابل استفاده از ارتش براي كنترل اعتراضات ايستادگي كرده بود، او بعد از كنار گذاشته‌شدن از مقام دبيركلي حزب تا سال ۲۰۰۵ كه درگذشت در حصر خانگي زندگي مي‌كرد. در همان دوران، جيانگ زمين به عنوان دبير حزب در شانگهاي، توانسته بود بدون توسل به زور، اعتراضات دانشجويي در اين شهر را پايان دهد. ابتكارهاي او از جمله برخورد مقتدرانه با روزنامه ورلد اكونوميك هرالد كه به تصور او رويكرد آسيب‌زايي داشت، سخنراني او در جمع دانشجويان شانگهاي به زبان انگليسي و نقل قول از سخنراني گتيسبورگ آبراهام لينكلن، نظر دنگ شيائوپينگ را در پكن جلب كرد. جيانگ كه به عنوان دبير حزب در شانگهاي به شكل خودكار در دفتر سياسي حزب كمونيست كرسي داشت، بلافاصله به عنوان جانشين ژائو زي‌يانگ كه تنها دو سال بود به عنوان دبيركل حزب برگزيده شده بود، انتخاب شد. كسي تصور نمي‌كرد كه جيانگ مدت طولاني در اين مقام دوام بياورد، اما رياست او در حزب تا ۱۳ سال بعد ادامه پيدا كرد. جيانگ زمين در طول دوران رهبري چين توانست با موفقيت چين را از انزواي ناشي از سركوب اعتراضات جنبش دانشجويي خارج كند، روابط پكن را به شكل بي‌سابقه‌اي با واشنگتن بهبود دهد و كشور را به سمت دوران رشد بي‌نظير اقتصادي ببرد. او پيش از مرگش، آخرين بار سه سال پيش و در مراسم هفتادمين سالگرد تاسيس جمهوري خلق چين، در مراسم سان ديدن از رژه ارتش در ميدان تيان‌آن‌من در انظار عمومي حاضر شده‌بود. دولت چين در دوران حكومت جيانگ، دستاوردهاي زيادي داشت، از جمله اينكه به سلامت از بحران مالي ۱۹۹8-۱۹۹7 شرق آسيا نجات پيدا كرد، سال ۲۰۰۱ به سازمان تجارت جهاني پيوست و توانست ميزباني المپيك ۲۰۰۸ را به دست بياورد. پيوستن هنگ‌كنگ، بعد از ۱۵۰ سال حكومت بريتانيا بر اين بخش از سرزمين چين هم از جمله دستاوردهايي بود كه در دوران جيانگ رخ داد، هر چند كه زمينه‌هاي اين توافق سال ۱۹۸۴ و در دوران دنگ شيائوپينگ چيده‌شده‌بود. نظريه «سه نمايندگي» كه در كنگره شانزدهم حزب كمونيست و در آستانه كناره‌گيري دنگ شيائوپينگ به اساسنامه حزب اضافه شد، خلاصه‌اي از تفكرات او است كه رابطه مردم و حزب كمونيست چين را تعريف مي‌كند. ژاپن تايمز مي‌نويسد، نظريه «سه نمايندگي» يك ديدگاه پيشرو است كه با دعوت كردن كارآفريناني كه در گذشته به عنوان پادوهاي سرمايه‌داري تحت تعقيب بودند، به حزب، به شكل‌گيري چين مدرن كمك كرد. به‌رغم همه شايعه‌ها در مورد اينكه جيانگ قصد كناره‌گيري از رهبري حزب را ندارد و قصد دارد مادام‌العمر در اين مقام بماند، او سال ۲۰۰۲ از مقام دبيركلي حزب كناره‌گيري كرد و براي نخستين‌بار از زمان انقلاب ۱۹۴۹ بدون وقوع درگيري‌هاي گسترده امنيتي در كشور، قدرت را واگذار كرد. جيانگ، يك رييس‌جمهور اتوكشيده و عصاقورت‌داده نبود. در ضيافت‌هايش با سياستمداران غالبا آنها را با خواندن ترانه‌ها و اشعار و حتي نواختن ساز، غافلگيري مي‌كرد. ژان پي‌ير كابستان، استاد علوم سياسي در دانشگاه باپتيست هنگ‌كنگ مي‌گويد: «او سبك ويژه خودش را داشت كه گاهي غيرمعمول به نظر مي‌رسيد. به نظر او بيش از جانشينش، هو جين‌تائو، شخصيت انساني داشت. جيانگ زمين آماده بود كه طبيعي برخورد كند و حتي گاهي رفتارش عاميانه به نظر مي‌رسيد و خيلي پيچيده نبود.» جيانگ زمين كه در دوران جواني در رشته مهندسي الكترونيك تحصيل كرده بود، خيلي زود در دوران دانشگاه به حزب كمونيست چين پيوست. او پيش از ورود به سياست، در دهه ۱۹۵۰ براي آموزش عملكرد خطوط توليد خودرو به شوروي و روماني رفت و بعد از بازگشت به چين در كمپاني دولتي «فرست اتومبيل وركس» مشغول به كار شد. زماني كه دنگ شيائوپينگ او را از شانگهاي براي جانشيني انتخاب كرد، در راس هرم قدرت كمتر كسي اين مدير كارخانه آموزش‌ديده در شوروي را مي‌شناخت. زماني كه جيانگ جانشين ژائو زي‌يانگ شد، خيلي‌ها تصور مي‌كردند سرنوشت او هم مانند هوا گوفنگ باشد كه توسط مائو به عنوان جانشين برگزيده شده بود، اما خيلي زود توسط دنگ شيائوفنگ از قدرت كنار زده شد. اما جيانگ نه تنها در مقام دبيركلي حزب باقي ماند، بلكه چهار سال بعد از رسيدن به اين مقام، رياست‌جمهوري را هم به نام خود زد.
سياست خارجي جيانگ
سياست سختگيرانه چين در قبال تايوان، روابط اين دو بخش از سرزمين چين را در دهه ۱۹۹۰ به‌شدت شكرآب كرد. در آستانه انتخابات ۱۹۹۶ رياست‌جمهوري تايوان، مجموعه‌اي از رزمايش‌هاي بزرگ و آزمايش‌هاي موشكي چين در نزديكي تايوان، باعث شد كه براي نزديك به يك دهه، روابط ميان پكن و تايپه به‌شدت تيره شود.
سال ۱۹۹۷، جيانگ سفر مهمي به ايالات متحده امريكا انجام داد. او در گفت‌وگوهايش با بيل كلينتون، رييس‌جمهور وقت به زبان انگليسي از شاعران امريكايي مثال مي‌آورد. ۵ سال بعد، جيانگ با جورج بوش پسر، جانشين كلينتون هم ديدار كرد و يكي از معدود رهبران خارجي بود كه براي مذاكره با بوش به اقامتگاه شخصي خانواده بوش در كراوفورد تگزاس دعوت شد. در دوران رهبري جيانگ، بحران‌هاي مختلفي گريبانگير روابط پكن و واشنگتن شد، از جمله بمباران سفارت چين در بلگراد توسط نيروهاي ناتو در سال ۱۹۹۹ و برخورد هواپيماي جاسوسي امريكا با جت جنگنده چيني در آسمان چين.
سختگيري سياسي و اجتماعي
درون چين، پيشرفت‌هاي اقتصادي تحت حاكميت جيانگ، با هزينه‌هاي بسياري پيش مي‌رفت. اصلاحات سياسي در دوران او كاملا متوقف شد و آزادي‌هاي اجتماعي محدود شدند. همزمان با رشد چشمگير اقتصادي، در دوران او شكاف فقير و غني در چين عميق‌تر شد، فساد گسترش بيشتري پيدا كرد و بحران‌هاي اجتماعي تشديد شد. اين كمبودها باعث شد تا جانشين او، هو جين‌تائو به عنوان قهرمان امتيازهاي اجتماعي، جبران سال‌هاي حكومت جيانگ را بكند. نگراني از تكرار اعتراضات ميدان تيان‌آن‌من و فروپاشي شوروي، باعث شده بود كه چين در دوران جيانگ علاقه چنداني به گشايش فضاي سياسي و اجتماعي نشان ندهد.
فرزند خلف مائو
جيانگ در بسياري از حوزه‌ها، از الگوي مائو تسه‌تونگ، بنيانگذار چين كمونيست پيروي مي‌كرد. درست مانند مائو كه در سن ۷۳ سالگي براي اثبات سلامت و توانايي جسمي‌اش با شنا در رودخانه يانگ‌تسه قصد ركوردشكني داشت، او هم وقتي ۷۱ساله بود، در سفر سال ۱۹۹۷ به امريكا در سواحل وايكيكي هاوايي شنا كرد. مائو از نظر چيني‌ها شاعر بزرگي بود، جيانگ هم سال ۱۹۹۹ يك شعر خود را براي انتشار در صفحه نخست روزنامه‌هاي دولتي ارسال كرد. از نظر ظاهري هم جيانگ تلاش مي‌كرد كه شبيه به مائو باشد، مانند او موهايش را كامل به عقب شانه مي‌كرد و كمربند شلوارش را خيلي بالا مي‌بست.