گزارشي از نتايج آخرين نشست كميته حفاظت از ميراث فرهنگي ناملموس يونسكو
«شب چله» جهاني شد
گروه اجتماعي| مراسم «شب چله» ايران، هفته گذشته در فهرست ميراث ناملموس يونسكو ثبت شد. ثبت اين مراسم در جريان برگزاري هفدهمين نشست كميته بين‌الدول حفاظت از ميراث فرهنگي ناملموس يونسكو در شهر رباط مراكش رقم خورد. خبرگزاري مهر هفته گذشته گزارش داد كه قرار است در هفدهمين نشست كميته بين‌الدول حفاظت از ميراث فرهنگي ناملموس، چند پرونده ارسال شده از سوي كشورها بررسي و نظر نهايي درباره آنها اعلام شود. در اين نشست 5 روزه كه به رياست قسمير آداره؛ سفير و نماينده دايم پادشاهي مراكش در يونسكو و با حضور علي دارابي؛ قائم‌مقام وزارت ميراث فرهنگي، مصطفي پورعلي؛ مديركل ثبت آثار تاريخي و احمد پاكتچي؛ سفير ايران در يونسكو برگزار شد، كارشناسان كميته بين‌الدول حفاظت از ميراث فرهنگي ناملموس يونسكو 46 پرونده و ازجمله پرونده چوگان (اسب‌سواري سنتي قره‌باغ) از جمهوري آذربايجان، پرونده يلدا از كشور ايران به صورت مشترك با كشور افغانستان، پرونده مهارت ساخت و نواختن عود (بربط) با مشاركت ايران و سوريه، پرونده هنر ساخت و نواختن رباب با مشاركت ايران، تاجيكستان و ازبكستان، پرونده جشن مهرگان با مشاركت ايران و تاجيكستان، پرونده هنر سوزن‌دوزي به سبك تركمني با مشاركت تركمنستان و ايران، پرونده نوغان‌داري و توليد سنتي ابريشم با مشاركت افغانستان، ايران، آذربايجان، تركيه، تاجيكستان، تركمنستان و ازبكستان، پرونده‌هاي فرهنگ پهلواني، سبك كمال‌الدين بهزاد در هنر مينياتوري، نخل خرما و روايت‌هاي ملانصرالدين را براي ثبت در فهرست ميراث ناملموس جهاني بررسي كردند.
طبق گزارش‌هايي كه طي روزهاي چهارشنبه تا جمعه توسط خبرنگار خبرگزاري مهر منتشر شد، در اين نشست، علاوه بر ثبت جهاني «شب چله»، هنر سوزن‌دوزي تركمن (تركمن‌دوزي) به عنوان بيستمين عنصر ميراث فرهنگي ناملموس ايران به صورت مشترك و پرونده چند مليتي با كشور تركمنستان، پرونده نوغان‌داري به عنوان بيست و يكمين عنصر ميراث فرهنگي ناملموس چندمليتي با همكاري 7 كشور و پرونده عود (بربط) به نام ايران و سوريه به ثبت جهاني رسيد. طبق گزارش خبرگزاري ايلنا، سوزن‌دوزي تركمني، بهمن ۱۳۹۱ در فهرست ميراث ناملموس به نام استان گلستان ثبت شده درحالي كه پيشينه اين هنر در منطقه تركمن‌نشين كنوني به 8 هزار سال قبل برمي‌گردد. از ديگر پرونده‌هاي مطرح شده در هفدهمين نشست كميته بين‌الدول حفاظت از ميراث فرهنگي ناملموس، پرونده جشن مهرگان بود كه با مشاركت ايران و تاجيكستان تهيه شده و پيش از اين نيز توسط كارشناسان يونسكو ثبت نشده بود و طبق گزارش خبرنگار مهر، اين‌بار نيز فرصت جهاني شدن را پيدا نكرد.
مراسم مهرگان شامل جشن‌هايي در اين دو كشور است كه از ۲ اكتبر تا ۲ نوامبر به صورت سالانه برگزار مي‌شود اما اين جشن‌ها كه مطابق با تقويم هر دو كشور است، بيشتر از آنكه در ايران برگزار شود، در سراسر كشور تاجيكستان گرامي داشته مي‌شود. به همين دليل پيش از اين، كارشناسان آن را ثبت نكرده بودند چون مي‌گفتند گستردگي آن در تاجيكستان بيشتر از ايران است به همين دليل ارايه‌دهنده پرونده بايد تاجيكستان باشد نه ايران اما ايران مي‌تواند در آن مشاركت داشته باشد. همچنين پرونده مشترك هنر ساخت و نواختن ساز «رباب» كه توسط ايران، ازبكستان و تاجيكستان ارايه شده بود هم براي ثبت جهاني بررسي شد اما به دليل برخي ايرادات در پرونده، به ثبت جهاني نرسيد.
ميراث جهاني يونسكو چيست
طبق گزارش‌هاي منتشر شده در فضاي وب، ميراث جهاني يونسكو، يك عهدنامه بين‌المللي است كه ۱۶ نوامبر ۱۹۷۲ به تصويب كنفرانس عمومي يونسكو رسيد. موضوع اين عهدنامه، حفظ آثار تاريخي، طبيعي و فرهنگي بشر است كه اهميت جهاني داشته و متعلق به تمام انسان‌هاي زمين، فارغ از نژاد، مذهب و مليت خاص است و دولت‌ها موظف به حفظ و نگهداري اين آثار هستند. ميراث جهاني يونسكو
World Heritage Sites، هر ساله توسط كميته ميراث جهاني يونسكو بررسي و در فهرست جهاني ثبت مي‌شود.
براساس اين كنوانسيون، كشورهاي عضو يونسكو، مي‌توانند آثار تاريخي، طبيعي و فرهنگي كشور خود را به عنوان نامزد ثبت در فهرست ميراث جهاني، اعلام كنند. در صورت ثبت هر اثر در اين فهرست، حفاظت از اين آثار در عين باقي ماندن در حيطه حاكميت كشور مربوط، به عهده تمام كشورهاي عضو خواهد بود. تا سال ۲۰۱۹، ۱۱۲۱ اثر (۸۶۹ اثر فرهنگي، ۲۱۳ اثر طبيعي و ۳۹ اثر مشترك) از ۱۶۹ كشور در فهرست ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيد كه تا آن زمان، ايتاليا و چين هر كدام با ۵۵ اثر، اسپانيا با ۴۸ اثر، آلمان با ۴۶ اثر، فرانسه با ۴۵ اثر، هند با ۳۸ اثر و مكزيك با ۳۵ اثر، بيشترين تعداد آثار ثبت شده در فهرست ميراث جهاني يونسكو را داشتند. در ميان كشورهاي فارسي‌زبان هم تا سال 2019، ايران با ۲۶ اثر (۲۴ اثر فرهنگي و ۲ اثر طبيعي) بيشترين آثار را در فهرست ميراث ملموس جهاني يونسكو به ثبت رسانده بود.
هر اثر معرفي شده توسط هر كشور براي ثبت در فهرست ميراث جهاني يونسكو، توسط كميته ميراث جهاني يونسكو متشكل از نمايندگان ۲۱ كشور عضو بررسي مي‌شود درحالي كه پيش از بررسي‌هاي اين كميته، كشور متقاضي بايد فهرستي موسوم به «فهرست احتمالي» از مكان‌هاي مهم طبيعي و فرهنگي خود تهيه كرده و اين فهرست را به يونسكو ارايه كند تا اين كميته براساس 10 معيار جهاني شدن اثر، اثر موردنظر را بررسي كند. نبوغ و خلاقيت انساني، گواهي منحصر به فرد از يك سنت يا تمدن زنده يا از ميان رفته، نمونه برجسته در معماري، تكنولوژي، محيط‌زيست يا فرهنگ، نمونه برجسته از مراحل و تغييرات تاريخ زمين‌شناسي يا اكوسيستم‌هاي ساحلي و دريايي، زيستگاه‌هاي طبيعي مهم از نظر تنوع زيستي و حاوي گونه‌هاي در خطر ازجمله معيارهاي بررسي آثار معرفي شده از سوي كشورها براي ورود به فهرست ميراث ملموس و ناملموس يونسكو هستند. چندي قبل، خبرگزاري ايرنا در گزارشي درباره مزيت ثبت يك اثر طبيعي يا تاريخي در فهرست جهاني يونسكو، علاوه بر آنكه با نقل تاكيد ايرينا بوكووا، مديركل وقت يونسكو، تخريب عمدي ميراث را، يك جرم جنگي اعلام كرد، به نقل از سيد هادي احمدي؛ مديركل وقت دفتر حفظ و احياي بناها، بافت و محوطه‌هاي تاريخي هم در توضيح منافع ثبت جهاني يك اثر در فهرست يونسكو نوشت: «جلوگيري از تخريب و حفاظت از اثر، اعطاي كمك‌هاي مالي، حفاظتي و اطلاعاتي براي حفاظت از اثر ثبت شده ازجمله اين مواهب است چنان‌كه در زمان وقوع زمين‌لرزه بم، ايران توانست از يونسكو براي مرمت اثر كمك بگيرد. هرگاه اثري، ثبت جهاني شود خود به خود به ليست مقاصد گردشگري داخلي و بين‌المللي نيز افزوده مي‌شود كه قطعا ورود گردشگر مي‌تواند فوايد مالي زيادي داشته باشد. ثبت جهاني شدن يك اثر تاريخي قطعا به افزايش احساسات ملي‌گرايانه و هويتي نيز كمك زيادي كرده و ريشه‌دار بودن آن ملت را اثبات مي‌كند.» كشور ايران، سه سال پس از تصويب اين كنوانسيون -۲۶ فوريه ۱۹۷۵- به كنوانسيون ميراث جهاني يونسكو پيوست و در دومين اجلاس يونسكو (۱۳۵۸) موفق به ثبت اولين آثار خود در فهرست جهاني يونسكو شد. ميدان نقش جهان، پرسپوليس و چغازنبيل اولين آثار ايران بود كه در فهرست ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيد.
ايران ورزش زورخانه‌اي را ۱۲ سال پيش ثبت كرد و جمهوري آذربايجان با ثبت فرهنگ پهلواني مالك آن نخواهد شد
به دنبال شبهاتي كه بعد از ثبت جهاني فرهنگ پهلواني به نام جمهوري آذربايجان در هفدهمين نشست كميته بين‌الدول حفاظت از ميراث فرهنگي ناملموس يونسكو ايجاد شد، مصطفي پورعلي؛ مديركل ثبت و حريم آثار و حفظ و احياي ميراث معنوي و طبيعي وزارت ميراث‌فرهنگي كه به عنوان نماينده ايران در اين نشست هم حاضر بود، اعلام كرد: «جمهوري اسلامي ايران، آيين پهلواني و زورخانه‌اي را به‌طور رسمي در سال ۱۳۸۹ (سال ۲۰۱۰) در فهرست ميراث فرهنگي ناملموس جهاني يونسكو ثبت كرده است. كشتي پهلواني در ايران هم انواعي دارد، مثلا كشتي جوخه، كشتي مازندراني، كشتي گيله مردي و... به‌دليل محدوديت‌هاي يونسكو در سهميه‌بندي هر كشور براي ثبت‌هاي سالانه جهاني، مناسب اين است كه همه اين موارد در يك پرونده با عنوان جامع ثبت شوند كه بحمدالله ايران اين اقدام مهم را ۱۲ سال پيش انجام داده است.
اينكه جمهوري آذربايجان پرونده‌اي قريب به عنوان و موضوع پرونده ايران را ثبت نموده، از منظر كنوانسيون يونسكو در حوزه ميراث فرهنگي ناملموس نه تنها خللي به پرونده ايران وارد نمي‌كند بلكه بر ترويج بيشتر اين عنصر فرهنگي ناملموس تاكيد دارد. پرونده آذربايجان، ملي است. طبق ضوابط يونسكو هر كشوري مي‌تواند عناصر فرهنگي ناملموس خود را ثبت نمايد و اين تعارضي با عناصر ديگر كشورها ندارد. كشتي پهلواني و آيين‌هاي زورخانه‌اي كه فدراسيون بين‌المللي آن هم در تهران مستقر است، در گستره كشورهاي كثيري ظهور و بروز دارد.
اين جاي افتخار است كه يك داشته فرهنگي ايران در چنين گستره‌اي زنده است. براي مثال ازبكستان هم مي‌تواند در سال آتي چنين كاري را انجام دهد. به هرحال اين كشورها همه داراي كشتي و آيين‌هاي پهلواني هستند. بايد تاكيد شود كه ميراث ناملموس، زنده است و متعلق به همه مردمي است كه از آن استفاده مي‌كنند. ثبت يك عنصر در فهرست ميراث جهاني ناملموس براي هيچ كشوري ايجاد مالكيت نمي‌كند. پس آذربايجان با ثبت فرهنگ پهلواني مالك آن عنصر نخواهد شد. از منظر يونسكو در حوزه ثبت ميراث ناملموس جهاني، خاستگاه اهميتي ندارد. اثبات اينكه يك عنصر در ابتدا در كدام كشور خلق و بعدها به كشور ديگري منتقل شده، از ديد يونسكو هيچ حقوق و امتيازي براي كشور مبدا ندارد، چون ميراث ناملموس توسط حاملان و مجريان به هر نقطه دنيا حركت مي‌كند و همه كشورها مي‌توانند ميراث ناملموسي كه در كشورشان زنده است را ثبت كنند. كشورها مي‌توانند ميراث ناملموس‌شان را هم به‌صورت مستقل و هم به‌صورت مشترك ثبت كنند. هرچند كه يونسكو كشورها را به تدوين پرونده مشترك تشويق مي‌كند ولي الزامي وجود ندارد كه براي مثال آذربايجان به پرونده ايران ملحق شود.»
«يلدا» چگونه به ثبت جهاني رسيد؟
ديروز خبرنگار مهر در گزارشي درباره چگونگي ثبت جهاني «شب چله» در هفدهمين نشست كميته حفاظت از ميراث ناملموس بشري يونسكو نوشت كه بررسي اين پرونده مشترك، حدود 40 دقيقه طول كشيده و نمايندگان حاضر از ۱۳ كشور درباره آن نظر دادند. به نقل از خبرنگار مهر، بسياري از كشورها حامي اين پرونده بودند و برخي ديگر نيز به آن ايراداتي گرفتند و خواستار ريفر شدن آن بودند. بيشترين نظرات حول محور ناكافي بودن دلايل و رضايت مردم از ثبت جهاني يلدا در كشور افغانستان و ناامن بودن اين كشور و نگراني بابت حفاظت از اين عنصر فرهنگي به دليل شرايط خاص افغانستان بود. ديروز همچنين خبرگزاري ايسنا گزارش داد كه يلدا يكي از پرونده‌هاي پرچالش ايران به شمار مي‌آيد؛ اين آيين ۲۹ آذر ماه ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملي ايران ثبت شد و در ۲۹ اسفند ماه سال ۱۳۹۳ (۱۹ مارس ۲۰۱۵) در صفحه «اشتراك‌گذاري اطلاعات براي ترويج پرونده‌هاي چندمليتي» يونسكو به ثبت رسيد تا كشورهاي ديگر كه اشتراكاتي در برگزاري اين آيين دارند در تهيه آن مشاركت داشته باشند، اما تا سال ۱۳۹۷ نام هيچ كشوري براي همكاري با ايران در اين صفحه ثبت نشد.محمدحسن طالبيان؛ معاون پيشين ميراث فرهنگي در سال ۱۳۹۷ خبر داد كه پيشنهاد ثبت مشترك پرونده «شب چله» را به تاجيكستان داده، چون احتمال داده مي‌شد در مناطقي مانند بدخشان و اطراف آن، اين آيين همچنان اجرا شود.همچنين همزمان اين پيشنهاد به افغانستان هم داده شد و طالبيان گفت: «ما موارد مشترك فراواني با افغانستان داريم و يكي از مهم‌ترين نمونه‌ها همين (يلدا) است.»تاكيد ايران براي پيشنهاد پرونده يلدا به صورت چندمليتي و سال‌ها معطل نگه داشتن آن، به اين خاطر بود كه سهميه كشورها در ارايه پرونده‌هاي ميراث ناملموس محدود است و هر كشور در هر سال فقط يك پرونده مي‌تواند پيشنهاد كند.با اين همه تا سال ۲۰۲۱ (۱۴۰۰) كه افغانستان، يلدا را در فهرست ميراث ملي خود ثبت كرد، كشور ديگري براي همكاري و مشاركت در تهيه و ارايه پرونده «شب يلدا/چله» با ايران اعلام آمادگي نكرد و سرانجام ايران در سال ۱۴۰۰ اين پرونده را مشترك با افغانستان پيشنهاد كرد.