چالش‌هاي ساخت سد چم‌شير روي سازند گچساران
مهدي زارع
شنبه 26/9/1401 معاون محيط زيست انساني سازمان حفاظت محيط زيست اعلام كرد كه با توجه به ابهاماتي كه درباره احتمال وجود گنبدهاي نمكي نهفته در «سد چم‌شير» وجود دارد، از وزارت نيرو خواسته‌ايم كه مجددا نمونه‌برداري كند و مجوز آبگيري سد را تا زمان نمونه‌برداري مجدد صادر نمي‌كنيم. در مورد سد چم‌شير، معاون اجرايي سد ادعاهايي مبني بر ضرر‌هاي محيط زيستي ساخت و آبگيري اين سد را شامل اين موارد دانسته است: «وجود گنبدهاي نمكي، برونزدهاي نمكي مشابه سد گتوند، فرسايش‌پذيري سازند گچساران، وجود چشمه نمكي در فاصله ۵۰۰ متري پشت سد و قرار داشتن تكيه‌گاه سمت راست بدنه سد روي نمك قرار دارد كه در صورت آبگيري سد، كيفيت آب پايين مي‌آيد.»
البته ايشان هفته گذشته اعلام كرد كه «هيچ گنبد نمكي و برونزد نمكي مشابه سد گتوند در اين منطقه نداريم و اينكه سازند گچساران فرسايش‌پذير و قابليت انحلال بالايي دارد، اصلا پذيرفته نيست. مشابهتي كه اين سازند با سد كوثر و مارون دارد و فاصله كمي كه ميان اين سدها وجود دارد، نشان مي‌دهد كه پس از اين همه آبدهي چنين اتفاقي متوجه دو سد مذكور نشده است. در فاصله ۵۰۰ متري پشت سد مطلقا چشمه نمكي وجود ندارد، اما در پايين‌دست سد وجود دارد كه از همان سال ۱۳۷۳ اين مهم مشاهده شد و در گزارش‌ها آمده و راهكار‌هاي علاج بخشي‌اش ديده شده است.»
صنعت ساختمان و به ويژه سدسازي به دليل استفاده از منابع و انرژي قابل توجهي بر محيط‌زيست اثر مي‌گذارد. مديريت اثرهاي محيط‌زيستي سدها براي مخازن آب در كشاورزي اهميت ويژه‌اي دارد. توليد مواد، استفاده از تجهيزات و حمل و نقل به عنوان عوامل انتشار دي‌اكسيدكربن در سدها در نظر گرفته مي‌شوند. چرخه عمر موثر يك سد 100 سال و ميزان كل انتشار دي‌اكسيدكربن براي هر سد با توجه به خصوصيات آنها متفاوت است و انتشار دي‌اكسيدكربن با افزايش دوره استفاده افزايش مي‌يابد. افزايش سريع انتشار در فاصله 40 تا 50 ساله دوره‌هاي استفاده از سدها معمول است، زيرا فعاليت‌هاي تعمير در آن سال‌ها متمركز است. مصالح بيشترين سهم را در ميزان انتشار كل دي‌اكسيدكربن دارند. گچ سنگ تبخيري رايج است، اما نمك‌هاي بين لايه‌اي محلول‌تر هستند و حذف آنها مسيرهاي بيشتري را براي انحلال باز مي‌كند. معمولا در مدل‌سازي در اين زمينه افزايش تخلخل ناشي از انحلال گچ را در‌نظر مي‌گيرند، اما نمك‌هاي محلول ديگر را در‌نظر نمي‌گيرند. روند انحلال سريع با مشكلات نشت قابل‌توجهي نيز مي‌تواند مواجه شود. ساخت سد روي سازند گچساران حاوي مقادير انيدريت و هاليت به انحلال اين مواد معدني با آب دچار دگرگوني‌هاي پيچيده مي‌شود. نمك‌هاي موجود در آب، اشباع غليظ گچ را افزايش مي‌دهند، به همين دليل است كه آب زيرزميني به‌طور همزمان ظرفيت خود را براي انحلال گچ حفظ كرده و انحلال را تسريع مي‌كند. هنگامي كه گچ اشباع ايجاد شد، انحلال در طول زمان تغيير مي‌كند و تركيب كاني‌شناسي اوليه لايه‌ها را تغيير مي‌دهد.انحلال سنگ‌هاي تبخيري كه كف مخزن سدها را تشكيل مي‌دهند، مشكلات زيادي را در نقاط مختلف جهان ايجاد كرده است. انحلال باعث خرابي‌هاي متعددي در زيرساخت‌هاي مهندسي عمران مانند نشت از سدها، كانال‌ها و تونل‌ها و همچنين فرونشست در كارهاي خطي ازجمله جاده‌ها و راه‌آهن شده است. هنگامي كه يك مخزن پر و يك گراديان هيدروليكي خاص ايجاد شد، تراوش آب از كف مخزن افزايش مي‌يابد. فرض بر اين است كه آب‌هاي زيرزميني موجود در لايه‌هاي گچي قبلا با نمك اشباع شده است، بنابراين نفوذ جديد آب شيرين از مخزن، آب اشباع اوليه را به سمت خروجي جابه‌جا مي‌كند. دانستن نقطه‌اي كه اين جابه‌جايي در آن به پايان مي‌رسد مهم است، زيرا اين نقطه‌اي را نشان مي‌دهد كه فرآيند انحلال با آب زير اشباع نيز به پايان مي‌رسد. فراتر از اين نقطه، آبي كه به بيرون مي‌ريزد ممكن است با نمك اشباع شود.
مهم‌ترين سازند از نظر اثر بر كيفيت منابع آب در منطقه غرب زاگرس سازند گچساران است. اين سازند بر كيفيت شيميايي رواناب حاصل از بارش اثر مي‌گذارد. همچنين از مهم‌ترين عوامل اثرگذار بر كيفيت منابع آب، چشمه‌هاي شوري هستند كه از اين سازند سرچشمه مي‌گيرند. بيشترين رخنمون اين سازند در استان كهگيلويه و بويراحمد در حوضه آبريز رودخانه زهره است كه سد چم‌شير روي آن احداث شده است. شوري آب رودخانه زهره در فصل خشك با كاهش دبي رودخانه و جريان چشمه‌هاي شور ناشي از سازند گچساران افزايش مي‌يابد. اثرهاي كيفي اين چشمه‌ها با كاهش دبي رودخانه نمايان‌تر مي‌شود.