عراق براي بازگشت به صحنه جهاني آماده مي‌شود
نصرت‌الله تاجيك
دومين اجلاس همسايگان عراق، عراق به دنبال چيست؟ همسايگان عراق چه مي‌خواهند؟
«كنفرانس همسايگان عراق: همكاري و مشاركت» كه شهريورماه سال گذشته اولين دور آن در بغداد برگزار شد، امروز بيست‌ونهم آذرماه قرار است در امان، پايتخت اردن برگزار شود. اجلاس دوم با حضور كشورهاي همسايه عراق، برخي كشورهاي كرانه جنوبي خليج‌فارس و سازمان‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي با محوريت امنيت و توسعه مشاركت اقتصادي براي بهبود وضع عراق برگزار مي‌شود و به همين مناسبت عنوان «كنفرانس بغداد» براي آن انتخاب شده است.
عراقي‌ها دنبال چه هستند؟- عراقي‌ها با اهداف خاصي اين اجلاس را برگزار مي‌كنند. آنها دنبال بازگشت به صحنه بين‌المللي هستند. مصطفي كاظمي، نخست‌وزير پيشين عراق كه سال گذشته اين اجلاس را طراحي و برگزاري كرد، به دنبال اين بود كه غيبت قريب به دو دهه‌اي عراق از صحنه بين‌المللي را از طريق برگزاري اين اجلاس و سلسله‌اقداماتي ديگر از جمله ميانجي‌گري بين ايران و عربستان جبران و تلاش كند عراق را به صحنه دنياي عرب و روابط بين‌الملل برگردانند. عراقي‌ها از زمان حمله ۱۹۹۱ به كويت، به نوعي شرايط غيبت را از دنياي عرب براي خودشان فراهم كردند. حمله ۲۰۰۳ امريكا به عراق، بغداد را از صحنه بين‌المللي حذف كرد و با مداخله و اشغال عراق توسط امريكا و اتفاق‌هاي بعدي، مانند ظهور داعش، عراق چندان خوشنام نبود و محل تنازع، درگيري، انفجار، كشت‌و‌كشتار، خبرهاي بد براي افكار عمومي شده و به عنوان يك بازيگر فعال در عرصه بين‌المللي ديگر وجود خارجي نداشت. مسوولان عراقي به دنبال اين هستند كه عراق را از حالت بازيگر منفعل خارج و اگر به دلايل داخلي و چند پارگي سياسي - اجتماعي و نا‌امني‌ها به بازيگر فعال تبديل نمي‌شود حداقل با پخش اخبار اميدواركننده آن ذهنيت قبلي از بين رفته و با اخبار مثبت به صحنه بين‌المللي برگردند تا هم اقتصادشان را سر و سامان بدهند، هم همكاري‌هاي منطقه‌اي اقتصادي را رونق بدهند و هم مداخله خارجي را در كشور خودشان كم بكنند. موضوع كاهش مداخلات خارجي را عراقي‌ها به صراحت در اجلاس قبلي بيان كردند و در اين اجلاس هم قطعا مطرح خواهد شد. عراق مشكلات ساختاري داخلي دارد و بخشي از ناامني‌هاي عراق به مشكلات داخل و مخصوصا اقتصادي و بيكاري و فساد و خرابي‌هاي دوران اشغال امريكايي و داعش برمي‌گردد. اما بخشي از اين مشكلات هم به سياست‌هاي همسايگان عراق باز مي‌گردد كه دغدغه عراق اين است كه از طريق همكاري‌هاي چندجانبه اين بخش را هم سر و سامان بدهد. عراق از يك طرف دروازه شرقي اعراب به سمت شرق يعني ايران و شرق آسياست و از سوي ديگر دروازه غرب ايران به سمت جهان عرب است كه با عبور قانونمند و قابل پذيرش ما راحت‌تر مي‌توانيم در دنياي عرب حاضر باشيم. با توجه به پيوستگي‌هايي كه بين ايران و عراق وجود دارد، مخصوصا در بخش فرهنگي و مذهبي و تا حدي هم سياسي، معتقدم كه اين اجلاس مي‌تواند نقطه شروعي براي نقش‌آفريني پررنگ‌تر ما در همكاري‌هاي منطقه‌اي و در روابط خارجي عراق باشد، تا بتوانيم هم مسائل روابط‌مان با كشورهاي منطقه را سر و سامان دهيم و هم زمينه‌اي براي حضور بين‌المللي و سازوكارهاي منطقه‌اي ما پديد بيايد. در دوره قبل كنفرانس بغداد، ايران، تركيه و عربستان سعودي، سه همسايه مهم عراق در اين اجلاس در سطح سران شركت نكردند و وزراي خارجه خود را اعزام كردند. بايد يك بررسي كارشناسانه داشته باشيم كه هركدام از كشورها چه دغدغه‌اي براي مشاركت داشتند.
شايد در دوره قبلي احساس مي‌شد كه عراقي‌ها با برگزاري آن اجلاس مي‌خواهند نوك پيكان حمله خود را به سمت تركيه، عربستان و ايران بگيرند و بگويند كه اين سه كشور در ناامني‌هاي عراق دخيل هستند و احتمالا هم همين نكته بود كه اين سه كشور در سطح سران شركت نكردند! البته سعودي‌ها مشكلات ديگر هم داشتند و آن ماجراي خاشقجي و جنگ يمن بود. اما من فكر مي‌كنم با اضافه شدن دستور كار جديد به اجلاس كه فواد حسين، وزير خارجه عراق، در اجلاس اخيرش با وزراي خارجه مصر و اردن در امان اعلام كرد دستور كار اقتصادي، از جمله امنيت غذايي، امنيت دارويي و امنيت انرژي را تم كنفرانس در كنار رعايت اصل اعمال حاكميت قرار داده، مي‌تواند اين نگراني نزد سه همسايه بزرگ عراق را از بين ببرد. اظهارات وزير خارجه عراق نشان مي‌دهد كه اجلاس مي‌خواهد از بخش امنيتي فاصله گرفته و به بخش اقتصادي تمايل پيدا كند، اين اقدام شايد باعث شود كه كشورهاي ديگر در سطح حضور خود در اجلاس تجديدنظر كنند. عراقي‌ها به دنبال اين هستند كه خودشان را نشان بدهند و به نوعي در افكار عمومي جهان جا بيندازند كه به دنبال ايجاد يك نوع مدل همكاري جديد منطقه‌اي هستند. اين كار خوبي بود كه نخست‌وزير پيشين عراق آغاز كرد. اگرچه خاستگاه كاري و فكري مصطفي كاظمي، حوزه امنيتي بود، اما توانست به جاي اينكه رويكرد خشن و سخت‌افزاري در پيش بگيرد يا براي اينكه امنيت عراق را تامين كند، دور عراق را ديوار بتني بكشد، اين ايده را در قالب همكاري‌هاي منطقه‌اي جلو ببرد. ايده همكاري منطقه‌اي، در صورت مشاركت سازنده بقيه كشورهاي همسايه و دوري از كشاندن رقابت خود به داخل عراق، ايده بسيار موفقي است. عراقي‌ها با چنين طراحي و تحركي نشان مي‌دهند كه مي‌خواهند با «تفكر سياسي» مشكلات امنيتي‌شان را حل بكنند. هسته «تفكر سياسي» مصالحه و بده‌‌بستان است، عراقي‌ها با اين اجلاس خودشان را در سطح دنيا به عنوان كشوري نشان مي‌دهند كه مي‌خواهد با همكاري‌هاي منطقه‌اي مشكلات و مسائلش را حل‌وفصل كند كه خيلي وجيه و پسنديده است.
چرا اردن به عنوان ميزبان انتخاب شد؟
اردن نه تنها در سياست خارجي عراق نقش مهمي دارد بلكه با پيوستگي عشايري كه از غرب اين كشور با اردن دارد و نيز مسائل اقتصادي، اردن را يكي از مهم‌ترين همسايگان خود مي‌داند و اردن نيز يك سياست خارجي منفعت‌محور دارد كه الگوي رفتاريش در كسب منافع براي مردم اردن از طريق تعاملات خارجي اعم از منطقه‌اي و بين‌المللي است. عراق از طريق يك جاده استراتژيك در خاك اردن به بندر عقبه و سپس از طريق درياي سرخ از سمت شرق به خليج عدن و درياي عرب و سمت غرب به كانال سوئز و درياي مديترانه متصل مي‌شود. در دوران صدام اين جاده با سرمايه‌گذاري عراقي‌ها احداث و بندر عقبه رشد بسيار زيادي كرده و يك منطقه استراتژيك براي عراقي‌ها محسوب مي‌شود كه بسياري از كالاهاي وارداتي عراق از اين بندر به سمت عراق روانه مي‌شوند. اين بندر استراتژيك در كنار بندر حيفا كه در اشغال رژيم صهيونيستي است و نيز بندر طاباي مصر در خليج عقبه يكي از مناطق استراتژيك دنيا هستند و در زمان جنگ تحميلي عراق عليه ايران كه رژيم صدام نمي‌توانست از بنادر خود در خليج‌فارس استفاده كند تنها نفسگاه آبي عراق بود!
با اين اوصاف متوجه مي‌شويم كه ما متاسفانه بي‌دليل و با اشتباه محاسبه و دخالت افراد غيرمسوول صحنه اردن را از دست داده‌ايم! اگر بخواهيم منصفانه نگاه كنيم، اردني‌ها هم دغدغه‌هايي دارند. سياست خارجي محل انصاف و دورنگري است و نه كوته‌بيني و خواست‌هاي يك‌طرفه و اردن اگر چه همسايه ما نيست، اما از كشورهايي در منطقه است كه براي ما جنبه استراتژيك دارد. اردن پنج همسايه دارد كه همسايگانش در روابط خارجي ما اهميت راهبردي دارند. سوريه، عراق، عربستان، رژيم صهيونيستي و فلسطين در كرانه باختري، همسايگان اردن هستند و با مصر هم در بندر عقبه نزديك است. اين همسايگان براي ما خيلي تعيين‌كننده است. به گمان من اگر ما بتوانيم در سطح مناسبي شركت كنيم و علاوه بر حضور در اجلاس، ملاقات‌هاي دو و چند جانبه داشته‌باشيم، از اهميت بالايي برخوردار است. حدس من اين است كه با توجه به روابط صميمانه‌اي كه با بغداد داريم، دستگاه سياست خارجي تصميم بگيرد كه در سطح بالايي شركت كند.
در كنار اردن، مصر هم نه به دليل لزوما همسايگي يا اقتصادي و تجاري، بلكه بيشتر به دليل وزنه سياسي‌اش براي عراقي‌ها اهميت دارد كه در چنين اجلاسي حضور داشته باشد. شايد ترجيح عربستان هم تشويق عراق به حضور مصر در اين مجموعه باشد. البته رقابتي بين مصر و عربستان در زمينه نقش‌آفريني در دنياي عرب وجود دارد اما قرائني در اين مورد هنوز وجود ندارد. البته سال گذشته سوريه تنها همسايه عراق بود كه به كنفرانس بغداد دعوت نشد و عراقي‌ها گفتند كه نمي‌خواهند اجلاس محل اختلاف باشند و با اين بهانه عدم دعوت را توجيه كردند. اين بهانه چندان مسموع نبود، اما عراقي‌ها احساس مي‌كردند كه دعوت از بشار اسد ممكن است باعث عدم مشاركت ديگر كشورها شود. امسال هنوز معلوم نيست آيا از سوريه دعوت شده است يا نه؟ اما فكر مي‌كنم با توجه به ايجاد آرامش نسبي در سوريه و مواضع جامعه عرب نسبت به بشار اسد عراقي‌ها تلاش كنند كه اين نقصان را هم برطرف نمايند. اما مشاركت فرانسه در اين اجلاس هم از اين جهت اهميت دارد كه امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه، جاه‌طلبانه علاقه‌مند است كه فرانسه را مجددا به خاورميانه و شمال آفريقا بازگرداند. البته هدف اين نيست كه نقش استعماري فرانسه احيا شود، بلكه تلاش مي‌كند تا از ارتباط‌هاي گذشته براي افزايش حضور بين‌المللي فرانسه و نيز فوايد اقتصادي آن استفاده كند. كشورهاي اروپايي سعي مي‌كنند براي بازگشت به صحنه بين‌المللي و توازن قوا، به نوعي از مزيت نسبي خودشان استفاده كنند.
ديپلمات بازنشسته و سفير پيشين ايران در اردن