بحران آلودگي هوا
و نگاهي به تهران
مهدي زارع
كمپين رييس‌جمهور رييسي در انتخابات 1401 از «منشور زيست‌محيطي» رونمايي كرد كه نياز به توسعه پايدار، مديريت بهتر آب، مديريت منابع طبيعي، مديريت پسماند، آموزش عمومي محيط‌زيست، مديريت آبخيزداري و توسعه طرح‌هاي تغذيه آبخوان، سدهاي زيرزميني، احيا و بازسازي تالاب‌ها در آن تشريح شده بود. در مورد درياچه‌ها و بسياري ديگر از سياست‌هاي سازگار با محيط زيست مواردي در اين منشور گنجانده شده بود. بايد ديد كه آيا واقعا به اين مسائل حدود يكسال و نيم اخير پرداخته شده است يا خير. از سويي نظرات اعضاي كابينه در مورد توسعه اقتصادي، اشتغال، خودكفايي و كشاورزي نشان مي‌دهد كه به نظر مي‌رسد آنها از جغرافيا، اقليم‌شناسي، هيدرولوژي و ساير ويژگي‌هاي سامانه اكولوژيكي ايران اطلاعات زيادي ندارند. فعاليت وسايل نقليه، عمليات پالايشگاه‌ها و پساب‌هاي صنعتي است كه به كيفيت پايين‌تر هوا مي‌انجامد. اكثر خودروها از بنزين سرب‌دار استفاده مي‌كنند و تجهيزات كنترل آلايندگي ندارند. تهران به عنوان يكي از آلوده‌ترين شهرهاي جهان رتبه‌بندي شده است. با اين حال، اتوبوس‌ها و اتومبيل‌هايي كه با گاز طبيعي كار مي‌كنند، قرار است جايگزين ناوگان حمل‌ونقل عمومي موجود در آينده شوند. همچنين قيمت انرژي در ايران از طريق يارانه‌هاي سنگين دولتي به‌طور مصنوعي پايين نگه داشته مي‌شود كه در نتيجه الگوهاي مصرف بسيار ناكارآمد و آلاينده است. افزايش شيوع بيماري‌هاي تنفسي، دولت‌هاي ايران را بر آن داشت تا برنامه‌هاي كنترل آلودگي هوا را از حدود دو دهه قبل اجرا كنند. هدف اين برنامه‌ها كاهش تدريجي ميزان مواد شيميايي مضر منتشرشده در جو است. تهران در سال 1401حدود 9.5 ميليون نفر جمعيت ثابت و حدود 13.5 ميليون جمعيت طي روز دارد كه آن را به يكي از پرجمعيت‌ترين شهرهاي غرب آسيا تبديل كرده است. ميزان آلودگي تهران موضوعي است كه براي شهروندان آن بسيار اهميت دارد. دود و گرد و غبار هواي تهران را به ويژه در زمستان پر مي‌كند. دلايل مختلفي براي سطوح آلودگي تهران وجود دارد كه برخي از آنها در بخش صنعت، خودرو و همچنين به دليل وضع جغرافياي آن است. رشته‌كوه‌هاي البرز در شمال شهر باعث افزايش آلودگي تهران مي‌شود. ساخت و توسعه شهرك صنعتي در جاده مخصوص تهران- كرج به تدريج و از دهه سي شمسي و جريان عمومي هوا از غرب به شرق باعث شده تا هواي آلوده در «سينك آلودگي» به دام بيفتد و با پديده وارونگي روزهاي متمادي در تهران و اطراف آن باقي بماند. در آبان 1397 اعلام شد كه با مصوبه هيات وزيران سن جديد فرسودگي انواع خودرو و موتوسيكلت تعيين و گام‌هاي اول براي مبارزه با آلودگي هوا از طريق حل مشكل منابع آلاينده متحرك برداشته شده. به دنبال آن موتوسيكلت‌ها در صف اسقاط قرار گرفتند و در سال 98 تردد وسايل نقليه فرسوده ممنوع خواهد شد. حدود 400 هزار خودرو در تهران 1397 فرسوده بودند. وسايل نقليه به عنوان بزرگ‌ترين منبع انتشار ذرات معلق كوچك‌تر از 2.5 ميكرون، حدود 65 درصد در انتشار آلاينده اصلي هواي تهران نقش داشتند. با توجه به اينكه خودرو‌هاي كاربراتوري حدود 20 برابر خودرو‌هاي يورو 4 آلودگي ايجاد مي‌كنند، سهم خودرو‌هاي كاربراتوري (9 درصد از كل خودرو‌هاي سواري) در آلودگي هوا حدود 50 درصد است. 5 ميليون خودرو در تهران وجود دارد كه حدود 400 هزار از اين تعداد فرسوده هستند. خودرو‌هايي كه عامل 80 درصد آلايندگي هواي پايتخت را تشكيل مي‌دهند عمري بالغ بر 15 سال دارند. در سال 1398، به‌طور متوسط تهران با شاخص ذرات معلق ريز تز از 2.5 ميكرون -PM2.5 -معادل 25.9 ميكروگرم بر متر مكعب در محدوده آلودگي بسيار مضر قرار داشت. افزايش سطح آلودگي با قرائت اين شاخص در حد 43.9 ميكروگرم در متر مكعب در اوايل آذرماه نشان داده مي‌شود. آلودگي تهران از چند منبع ناشي مي‌شود كه با موقعيت جغرافيايي و توپوگرافي و نيز شرايط اقليمي باهم تركيب مي‌شوند. مقدار زيادي از آلودگي مستقيما از استفاده از وسايل نقليه به همراه سوخت‌هاي نامرغوب و بي‌كيفيت در آنها ناشي مي‌شود. تحريم‌هاي بين‌المللي موجب شده تا نيورگاه‌هاي ايران سوختي با كيفيت پايين‌تر از بسياري از سوخت‌هاي بين‌المللي - مانند مازوت - مصرف كنند. بسياري از خودروها، قديمي و بسيار پايين‌تر از حد قابل قبول براي استانداردهاي آلايندگي هستند. تعداد زيادي كارخانه و مناطق صنعتي در محدوده تهران وجود دارد كه بسياري از آنها براي ماشين‌آلات سنگين خود سوخت‌هاي فسيلي مصرف مي‌كنند و باعث افزايش بيشتر سطح آلودگي محيط در تمام طول سال مي‌شوند.
تميزترين ماه مشاهده شده فروردين ماه - نوروز - است، با PM2.5 13 ميكروگرم بر مترمربع كه تنها 1 واحد با كيفيت هواي «خوب» فاصله دارد. در ماه‌هاي به‌شدت آلوده، به ويژه در آذر و دي‌ماه، كساني كه از سيستم ايمني ضعيف رنج مي‌برند، كودكان خردسال يا افراد مسن، يا كساني كه به آلاينده‌هاي شيميايي حساس هستند، در معرض خطر بالا قرار مي‌گيرند. تنفس سطوح بالاي آلودگي، بر دستگاه تنفسي، سيستم قلبي - عروقي و گردش خون اثر‌هاي بسيار مخرب مي‌گذارد. بيماري‌هاي تنفسي مانند ذات‌الريه، برونشيت و آسم در چنين شرايطي تشديد مي‌شود. با ذرات بزرگ‌تر معلق در هوا، تحريك چشم، بيني، گلو و پوست همراه با افزايش خطر سرطان ريه رخ مي‌دهد. اينها تنها تعدادي از خطرات بهداشتي مرتبط با تنفس هواي آلوده در تهران است. براي جلوگيري از تشديد آلودگي هواي تهران و كلانشهرها علاوه بر اسقاط موتوسيكلت‌ها و خودرو‌هاي فرسوده، لازم است كه علاوه بر بهبود كيفيت سوخت، به‌‌روزرساني و نظارت بر معاينه فني، نظارت بر گواهينامه آلايندگي در زمان توليد و ساماندهي سوخت نيروگاه‌هاي كشور صورت گيرد كه به ويژه در سال اخير مورد كم‌توجهي قرار گرفته و موجب وضعي شده كه با تداومش، سال به سال به تلفات بيشتري در مردم تهران و كلانشهرها منجر مي‌شود.