نگاهي به آمار تماشاگران تئاتر در هفته‌هاي اخير
آيا تمهيدات ويژه به صحنه‌ها رونق مي‌دهد؟
اين گزارش، مخاطبان دو هفته اخير تئاتر شهر را نمونه قرار داده است
بابك احمدي
انتشار ميزان فروش و آمار تعداد تماشاگران نمايش‌هاي روي صحنه رويهاي بوده معمول اما اين روند طي سه ماه اخير با سكته و لكنت مواجه شده. براساس گزارش‌هاي انتشار يافته در سامانه اطلاعرساني اداره كل هنرهاي نمايشي وزارت ارشاد، روندي كه پيش از اين به صورت هفتگي در دستور كار مسوولان دولتي قرار داشت، ظاهرا ديگر از نظم و ترتيب سابق پيروي نمي‌كند. اين اتفاق درحالي رخ مي‌دهد كه مسوولان كنوني اداره كل - و نهاد بالادستي‌اش- از ابتداي مسووليت گفته‌اند وضعيت سالن‌ها، نمايش‌هاي روي صحنه و استقبال تماشاگران عادي و حتي رو به صعود است. آنها در اين مسير، كمال حمايت و بهره‌وري از بازوهاي رسانه‌اي وزارت ارشاد و دولت سيزدهم را دراختيار گرفته‌اند.
چنانكه گفته شد آمار تماشاگران و فروش نمايش‌ها به‌صورت هفتگي منتشر ميشده. براي نمونه روابط عمومي‌هاي دولتي، در روزهاي چهارم، چهاردهم و بيستم تير ماه با عناويني چون «آمار فروش و تماشاگران نمايش‌هاي سه تالار نمايشي»، «آمار هفتگي فروش و تماشاگران تئاتر شهر و تالار هنر» و... اطلاعاتي دراختيار رسانه‌ها گذاشتند ولي ماجرا از ماه شهريور سمت و سويي متفاوت پيدا كرده است. اداره كل هنرهاي نمايشي در مرداد‌ماه، چهار بار (دوشنبه ۳ مرداد، يكشنبه ۹ مرداد، شنبه ۲۲ مرداد، شنبه ۲۹ مرداد) آمار منتشر كرد.
كمك رسانه‌هاي دولتي چقدر كارآمد است؟
پيش از بررسي مقايسهاي عددها، نمونه‌هايي ويژه وجود دارد كه بد نيست زير ذرهبين قرار دهيم، مثلا سايت «هنرآنلاين» ارگان خبري زيرنظر معاونت امور هنري و بنياد رودكي، روز دوشنبه ۱۶ آبان ۱۴۰۱ در گزارشي با روتيتر و تيتر خوش‌بينانه «چراغ تئاتر روشن است/ اجراي ۲۴ نمايش در تماشاخانه‌هاي پايتخت» يا «بيست نمايش روي صحنه است/ روزهاي پاييزي تئاتر پايتخت» (شنبه ۵ آذر ۱۴۰۱) رويكردي هماهنگ با ديگر سايت‌هاي دولتي در پيش گرفت. بنابراين هر دو گزارش، عينا در سايت اداره كل هنرهاي نمايشي بازتاب يافت تا احتمالا به عنوان بخشي از بيلان كار مديران محاسبه شود (اين پديده اولين‌بار در آمارِ پوشش اخبار سالن‌هاي دولتي در هفته دولت مشاهده شد و بعدا در آمار متقاضيان حضور در جشنواره تئاتر فجر). از اين منظر، مرور مواد و اطلاعات مندرج در محتواي گزارشها خالي از لطف نيست؛ با قيد اين نكته كه اينجا موضوع، نفسِ توجه به اجراي نمايش‌ها و ارايه آماره نبوده و نيست، بلكه محل نقد، به نام خود ثبت كردنِ بيلان كاري نهادهاي ديگر است كه بايد در آن بازنگري شود. به يك دليل روشن: اطلاعات غلط مساوي است با نتيجه‌گيري خطا و برنامه‌ريزي اشتباه. اصلا اگر برنامه‌اي دركار باشد!
به هر روي، دو گزارش ياد شده، آمار «فرهنگسراهاي زيرنظر شهرداري تهران»، «حوزه هنري»، «سالن‌هاي دولتي» و «سالن‌هاي خصوصي» و... را مخلوط كردند تا محصولي بزك‌شده، خوش‌رنگ و قابل‌فروش به مديران بالادستي خلق كنند. كارگردان نمايش «نذر عباس» كه در سالن «سايه» -نه تالار!- مجموعه تئاتر شهر روي صحنه رفته، توضيح مي‌دهد: خدا را شكر مي‌كنم كه به واسطه همراهي مديريت مجموعه تئاتر شهر و «مساعدت«هاي مديريت اداره كل هنرهاي نمايشي وزارت فرهنگ و «حوزه هنري» فرصت اجراي چنين نمايشي را در اين مجموعه پيدا كرديم.
خبرگزاري دولت (ايرنا) به تاريخ پنجشنبه 15 دي ماه در قالب يك گزارش مي‌نويسد «با تمهيدات در پيش گرفته‌شده در پاييز ۱۴۰۱، ۲۷ سالن تئاتر و مركز فرهنگي و هنري در شهر تهران، پذيراي اجراي ۶۵ نمايش بوده كه در آنها، ۵۰ نمايش بزرگسال و ۱۵ اثرِ ويژه كودكان و نوجوانان روي صحنه رفته است.» بايد توجه داشت كه فرآيند اجرايي يادشده به‌واسطه وجود نيروي جوان و امكانات محدود در مملكت، حتي به‌صورت ديم هم اتفاق مي‌افتد ولي ببينيم تمهيدات در پيش گرفته شده توسط اداره كل چه بوده. يك: حذف 20درصد دريافتي سالن‌هاي دولتي! از فروش گيشه گروه‌هاي تئاتر و دو: دو برابر كردن حمايت مالي دولتي از گروه‌ها (قطعا نه همه آنها).
در همين رابطه پرسش‌هايي به وجود مي‌آيد: يك: چطور شد دولت در همين هفته‌هاي اخير به فكر حذف 20درصد دريافتي تحميلي به گروه‌ها افتاد و چرا سال قبل دست به چنين اقدامي نزد؟ چون سال‌هاي متمادي است هنرمندان اعتراض دارند كه نبايد از محل آورده اندك خود، آن‌هم در مكاني متعلق به عموم سهمي (علاوه بر ماليات) به دولت بپردازند و دو: چطور شد كه اداره كل هنرهاي نمايشي به يك‌باره توان مالي پرداخت دوبرابري حمايت و «مساعدت» به دست آورد؟ سه: وجود اين رويكرد «نوپديد» به معناي تضييع حق افراد و گروه‌هايي نيست كه آثارشان اوايل امسال روي صحنه رفت؟ وجود استانداردهاي دوگانه مشابه كه تعدادشان كم نيست، عامل دوقطبي‌سازي و شكاف بيشتر ميان هنرمندان به عنوان بخشي از مردم و اجتماع نمي‌شود؟ يعني آن گروه از افراد كه به تعبير رسانه دولت «با وجود شرايط نامناسبِ اجتماعي» روي صحنه رفتند، مستحق جايزه‌اند؟
رسانه دولت نيز به رويه عادي‌شده اين روزها در گزارش خود دست به مخلوط‌‌سازي آماري زده و درباره سالن‌هاي ميزبان تئاتر در سه ماهه پاييز مي‌نويسد: «مجموعه تئاتر شهر، تماشاخانه سنگلج، تالار هنر، تالار حافظ، تئاتر مولوي، تماشاخانه ايرانشهر، پرديس تئاتر شهرزاد، تالار محراب، سالن ميلاد، سالن‌هاي حوزه هنري، عمارت نوفل لوشاتو، عمارت سيمرغ، تماشاخانه آژمان، پرديس تئاتر تهران، تماشاخانه اهورا، تماشاخانه ارغوان، تماشاخانه ملك، خانه نمايش دا، پرديس ملت، پرديس سپند، فرهنگسراي ابن‌سينا، فرهنگسراي فردوس، فرهنگسراي نياوران، خانه فرهنگ نور، مركز تئاتر كانون پرورشي فكري كودكان و نوجوانان، بوستان ولايت و فضاي باز برج ميلاد از جمله مراكزي بوده‌اند كه در سه ماهه گذشته، ميزبان هنرمندان و علاقه‌مندان به هنرهاي نمايشي شده‌اند.»
آشِ درهم‌جوشي كه حتي اجراي نمايش ميداني رايگان در يك بوستان با حمايت مالي و تهيه‌كنندگي سازمان «اوج» را پاي رزومه و كاركرد خود مي‌نويسد. سوال: در مورد اخير، شوراي نظارت اداره كل هنرهاي نمايشي وجاهت و توانايي داشت به توليدات ارگان مورد اشاره مجوز ندهد؟
بله! تمام اينها «نمايش»ند و مجبورند از شوراي نظارت اداره كل مجوز دريافت كنند ولي كارهايي نيستند كه با حمايت مادي اداره كل يا هرگونه حمايت معنوي اين نهاد - جز بازبيني و صدور مجوز!- به منصه ظهور رسيده باشند. همين رويكرد در گزارش 5 آذر اداره كل هم صادق است. نكته آنكه درست از اين مقطع به بعد شاهد ارايه آمار تماشاگران و فروش تئاترها نيستيم. حتي گزارش رسانه دولت نيز در اين زمينه سكوت در پيش گرفته و به همين جمله بسنده كرده كه «از ميان آثار اجراشده در سه ماهه گذشته، با وجود شرايط نامناسبِ اجتماعي، چندين نمايش با استقبال خوب مخاطبان مواجه شده و فروش خوبي را پشت سرگذاشته‌اند.» اينجا ديگر از آن اعداد و ارقام هفته دولت خبري نيست اما تيترهاي قابل مطالعه متعدد ديگري وجود دارد. براي مثال: «حضور گرم تئاتري‌ها در سرماي آذرماه/ اجراي ۲۰ نمايش با حضور گلاب آدينه، نادر فلاح و نورا هاشمي». توضيح اينكه تيتر اجراي 20 نمايش با حضور «گلاب آدينه»، «نادر فلاح» و «نورا هاشمي» يك اشتباه سهوي دارد، چون هر سه نفر يادشده بازيگر و كارگردان يك نمايشند. نمايشي كه نام بهرام بيضايي بيش از هر شخص ديگري بر پيشاني‌اش مي‌درخشد.
يك مقايسه ساده
براي درك بهتر اينكه در ماه‌هاي اخير چه اتفاقي رخ داده، كافي است آمار تماشاگرانِ يك هفته پيش از شروع اعتراض‌هاي اجتماعي (شهريور 1401) را با تعداد تماشاگران يك هفته تئاتر در ماه مشابه سال 1397 (دولت دوازدهم) مقايسه كنيم. طبق گزارش روابط عمومي اداره كل هنرهاي نمايشي در سال 97 سه سالن «اصلي»، «قشقايي» و «چهارسو» تئاتر شهر ظرف اين بازه زماني، يعني يك هفته در ماه شهريور ميزبان 3030 تماشاگر بودند.
اين عدد در شهريور سال 1401 به طور نسبي رقم 3536 را نشان مي‌دهد؛ با احتساب اين نكته كه در نمايش «پدر» به كارگرداني آروند دشت‌آراي بازيگر صاحب‌نامي چون رضا كيانيان روي صحنه رفت و در نمايش «روياي شب تابستان» به كارگرداني مريم كاظمي در سال 97 بازيگر چهره حضور نداشت. ضمن اينكه نمايش پس از چند نوبت اجرا توقيف شد و بعضي عوامل از جمله كارگردان و مدير تئاتر شهر، ساعاتي را در بازداشت سپري كردند.
با تغيير مديريت «تئاتر شهر» در دولت جديد، طي يكسال اخير رويكرد قابل نقدي اتخاذ شد مبني بر اينكه سالن‌هاي اين مجموعه دولتي مشابه سالن‌هاي خصوصي هر روز دراختيار دو گروه تئاتري قرار گيرند. دو اجرا در يك روز كه به معني استهلاك بالاي نيروي انساني و ابزار فني، همچنين افزايش فشار بر گروه‌هاي نمايشي است. بنابراين در بررسي گزارش پيشِ رو فقط يك نوبت اجرايي ملاك قرار گرفت. با اين حال مشاهده مي‌كنيم كه بين تعداد تماشاگران در تاريخ‌هاي مورد نظر فاصله چنداني وجود ندارد؛ در ماه‌هاي اخير پس از آغاز اعتراض‌ها هم آماري نيست كه بدانيم تعداد تماشاگران سالن‌هاي مجموعه‌هاي دولتي به چه صورت بوده ولي براي ارايه حداقلي از وضعيت موجود چه مي‌توان كرد؟ بياييد تعداد تماشاگرانِ فرداي همين سه سالن را بررسي كنيم. (تاريخ تنظيم اوليه گزارش 15 دي ماه).
نمايش موضوعي و مناسبتي «نذر عباس» به كارگرداني محمد يزدي قرار است روز جمعه 16دي ماه در سالن «سايه» مجموعه تئاتر شهر دو نوبت اجرا داشته باشد. تنظيم اين گزارش در ساعت8:40 دقيقه پنجشنبه 15 دي ماه صورت مي‌گيرد و سامانه فروش بليت نشان مي‌دهد كه تا اين لحظه فقط 14 بليت فروخته شده. ما درباره كم‌وكيف فروش همين ميزان بليت، يعني تعداد بليت‌هاي رايگان (مهمان)، نيم‌بها و... قضاوت يا گمانه‌زني نمي‌كنيم. تجربه نشان مي‌دهد كه روزهاي پنجشنبه و جمعه (تعطيلي پايان هفته خانواده‌ها) بهترين زمان براي فروش حداكثري بليت آثار نمايشي است و نمايش‌هاي با كيفيتِ داراي مخاطب قطعا در اين روزها تمام ظرفيت سالن را پر مي‌كنند. اين نمايش روز چهارشنبه 14 دي ماه حتي از دوپينگِ خبري حضور مديركل هنرهاي نمايشي هم بهره گرفته كه ظاهرا كارساز نبوده!
سالن «قشقايي» مجموعه تئاتر شهر، جمعه 16 دي ماه ميزبان آخرين اجراي نمايش موضوعي و مناسبتي ديگري است به نام «پرواز با بال‌هاي سوخته» به كارگرداني مهدي اكبري. اين نمايش با فروش 23 بليت (بدون احتساب بليت‌هاي مهمان و ...) ظاهرا وضعيت بهتري دارد! اما نكته اينجا است كه تجربه نشان داده اجراهاي پاياني نمايش‌هاي باكيفيت فروش حداكثري تجربه مي‌كنند، به نحوي كه دست‌اندركاران گروه‌ها از قبل براي دو اجرايي شدن در روزهاي پاياني با مديران سالن‌ها وارد مذاكره مي‌شوند. سالن «اصلي» تئاتر شهر نيز تا هشتم دي ماه (با تمديد) ميزبان نمايشي بوده به نام «هتل ريتاج»، در خلاصه نمايش آمده: «ريتاج نام هتل كوچكي است كه پذيراي مسافران مسلمان از كشورهاي مختلف است. مسافراني كه براي زيارت رسول خدا به مدينه آمده‌اند. يك خانواده ايراني، دو دانشجو از فرانسه، يك نفر از انگلستان و چند نفر از اهالي عربستان در اين هتل اقامت دارند. ناگهان محسن سراسيمه به لابي هتل مي‌آيد و با صداي بلند اعتراض مي‌كند كه يك شيء گران قيمت از اتاق آنها سرقت شده.» سالن «اصلي» تئاترشهر تا اين لحظه كه يك هفته از پايان اين نمايش گذشته، برنامه اجراي جديد اعلام نكرده.
اما طبق همان دستورالعملي كه قبلا گفته شد، سالن «چهارسو» مجموعه تئاتر شهر ميزبان نمايشي است به نام «بهرام به روايت هفت پيكر» به نويسندگي، كارگرداني و بازيگري حامد شيخي. اين نمايش در سالني با حدود 132 نفر ظرفيت براي روز جمعه تا اين لحظه 44 بليت فروخته (بدون محاسبه بليت رايگان مهمانان گروه و سالن، بليت‌هاي نيم‌بها و غيره) كه نشان مي‌دهد نمايش با يك‌سوم ظرفيت و در بهترين حالت با نصف ظرفيت روي صحنه خواهد رفت. معجزه‌اي در كار نيست و ظرف ساعات باقي‌مانده تمام صندلي‌ها فروخته نخواهد شد.
رسانه‌ها همچنان منتظر انتشار گزارش‌هاي هفتگي تعداد تماشاگران سالن‌هاي دولتي، در بازه زماني مهر، آبان، آذر و هفته ابتدايي دي ماه 1401 هستند. ماه‌هايي كه دو برابر شدن حمايت مالي منجر به حضور نمايش‌هاي باكيفيت روي صحنه نشد.
بازگشت به گزارش، چند روز بعد!
حالا 19 دي ماه است، ساعت دو بعدازظهر. بياييد دوباره تعداد بليت‌هاي فروخته شده بعضي سالن‌ها را بررسي كنيم. با اتمام اجراي نمايش «نذر عباس» در سالن «سايه» كه هفته گذشته بررسي شد، حالا نمايشي روي صحنه آمده به نام «كه؟» به (نويسندگي، كارگرداني و بازيگري) بهمن علاقه‌بندان. نامي كه براساس اطلاعات ثبت شده در سامانه فروش بليت، جز اين نمايش رزومه تئاتر ديگري ندارد و براي اولين‌بار است كه امكان حضور در يكي از مهم‌ترين سالن‌هاي رسمي پايتخت و كشور برايش فراهم مي‌شود. او در صفحه معرفي اعضاي سايت، خود را اين‌طور معرفي كرده است: «طلبه سطح ۲ حوزه علميه، دانشجوي ارشد فلسفه اسلامي و دانش‌آموخته موسسه هنر ارجمند در رشته بازيگري». در خلاصه داستان نمايشي كه روي صحنه آورده نيز چنين مي‌خوانيم: «نادر يك دانشجوي فلسفه است كه براي كشف حقيقت من مشغول يك سخنراني است كه ناگهان به ذهن خود و گذشته و آينده‌اش سفر مي‌كند تا حقيقت را كشف كند. نادر مكاشفه‌اي داشته كه در آن خدا و حقيقت وجود را مي‌بيند اما پس از مكاشفه دچار شك و ترديدهاي فلسفي شده...» ظاهر امر نشان مي‌دهد كه اين كارگردان و بازيگر حداقل در زمينه انتخاب موضوع، در زمينه تحصيلات و تخصصي‌اش پيش رفته و شايد در ماه‌هاي پيشِ رو شاهد حضور طلاب جوان ديگري در قامت بازيگر و كارگردان تئاتر در «تئاترشهر» باشيم. روندي كه پس از روي كار آمدن دولت سيزدهم با دعوت از چندين طلبه براي حضور در شوراي نظارت و ارزشيابي آثار نمايشي اداره كل هنرهاي نمايشي آغاز شد.
اما فروش بليت: سالن «سايه» حدود 72 صندلي دارد كه مطابق با اعلام سايت، تا اين لحظه بليت 16 صندلي فروخته شده است. با ذكر اين نكته كه به هر حال امروز روز نخست نمايش است ولي جز اجراي سه‌شنبه، فروش بليت روزهاي ديگر باز نشده. (گزارش ما درباره رعايت شدن يا نشدنِ ايده مديركل هنرهاي نمايشي مبني‌بر پايين كشيدن تئاترها در صورت محقق نكردن كف فروش طي هفته ابتدايي سكوت مي‌كند!)
نمايش «عقاب» يك مثال دقيق‌تر
اما با درنظر گرفتن اين نكته كه نمايش «كه؟» تازگي از راه رسيده، عادلانه است كه به مرور تعداد تماشاگران نمايشي بپردازيم كه حداقل چند روزي حضور صحنه‌اي را تجربه كرده باشد. نمايش «عقاب» به كارگرداني ناصر آويژه كه در سالن «قشقايي» به صحنه مي‌رود. اين سالن 96 صندلي دارد و تا لحظه تنظيم اين گزارش موفق به فروش چيزي حدود 35 صندلي شده كه با احتساب بليت‌هاي مهمان سالن و گروه مي‌توان اين‌طور درنظر گرفت كه اين عدد در بهترين حالت يك‌سوم ظرفيت را شامل مي‌شود. اين موارد با ميزاني فراز و فرود درباره سالن‌هاي ديگر دولتي هم صدق مي‌كند. تنها خواسته رسانه‌ها و خبرنگاران مستقل و غيردولتي، ارايه آمار دقيق است، ارقامي كه با واقعيت موجود تطابق داشته باشد.
با تغيير مديريت «تئاتر شهر» در دولت جديد، طي يكسال اخير رويكرد قابل نقدي اتخاذ شد مبني بر اينكه سالن‌هاي اين مجموعه دولتي مشابه سالن‌هاي خصوصي هر روز دراختيار دو گروه تئاتري قرار گيرند. دو اجرا در يك روز كه به معني استهلاك بالاي نيروي انساني و ابزار فني، همچنين افزايش فشار بر گروه‌هاي نمايشي است. بنابراين در بررسي گزارش پيشِ رو فقط يك نوبت اجرايي ملاك قرار گرفت
رسانه‌ها همچنان منتظر انتشار گزارش‌هاي هفتگي تعداد تماشاگران سالن‌هاي دولتي، در بازه زماني مهر، آبان، آذر و هفته ابتدايي دي ماه 1401 هستند. ماه‌هايي كه دو برابر شدن حمايت مالي منجر به حضور نمايش‌هاي باكيفيت روي صحنه نشد