بازي جديد عربستان سعودي
در كشورهاي آفريقايي
فرشيد توانگر*
عربستان سعودي در دوره وليعهد محمد بن سلمان در حال متمركز كردن، حضور و متنوع‌سازي شركاي خود در كشورهاي آفريقايي به مصداق كنيا، تانزانيا و اوگانداست. اين مهم سبب شده است تا پاسخ دادن به اين سوال كه هدف عربستان از حضور و متنوع‌سازي شركاي خود در كشورهاي آفريقايي مذكور چيست؟ پيشه اصلي نوشتار حاضر باشد.
بهره‌برداري از «رانت ژئوپليتيك»
استفاده از «رانت ژئوپليتيك» سه كشور تانزانيا، اوگاندا و كنيا توسط آل سعود مي‌تواند يكي از اهداف محمد بن سلمان شاهزاده سعودي در نزديكي وي به كشورهاي نامبرده در آفريقا باشد. زماني كه از «رانت ژئوپليتيك» كشورها سخن به ميان مي‌آيد، منظور مزيت نسبي است كه جغرافيا، در اختيارشان مي‌گذارد و مي‌توانند از آن در راه‌هاي گوناگون پيشرفت اقتصادي يا مقاصد ديگر بهره‌برداري كنند؛ مانند دسترسي به آبراه‌ها، درياچه‌ها، زمين‌هاي حاصلخيز و ... حال اين موقعيت ژئوپليتيك، زماني حالت رانت‌گونه به خود مي‌گيرد كه يك كشور نتواند به نحوه احسن از آن در جهت پويايي اقتصادي، رشد و توسعه خود استفاده كند و به ژئوپليتيك خود صرفا به عنوان يك منبع درآمد نگاه كند. بر اين اساس رانت ژئوپليتيك كشورهاي تانزانيا، اوگاندا و كنيا آن است كه هر سه به آب‌هاي آزاد راه دارند. اوگاندا در حوزه رود نيل قرار دارد، كنيا از جنوب غربي خود با اقيانوس هند پيوند مي‌خورد و تانزانيا نيز به اقيانوس هند محدود مي‌شود. نكته‌اي كه در اينجا وجود دارد، آن است كه كشورهاي آفريقايي ازجمله كشورهاي نامبرده به دليل ضعف در فرآيند توسعه پايدار خود در عرصه‌هاي گوناگون صنعت، اقتصاد و...توانايي استفاده مناسب از «رانت ژئوپليتيك» خود را ندارند و همين امر زمينه مناسبي را براي حضور كشور‌هايي مانند عربستان سعودي به منظور يافتن شركايي همچون كشورهاي مذكور در آفريقا را تشديد كرده است تا از اين طريق بتواند از دسترسي كشورهاي آفريقايي نامبرده به آب‌هاي آزاد كه «رانت ژئوپليتيك» آنان محسوب مي‌شود در جهت منافع خود استفاده كند. حال ازجمله منافعي كه عربستان سعودي ناشي از «رانت ژئوپليتيك» و دسترسي كشورهاي تانزانيا، اوگاندا و كنيا به آب‌هاي آزاد مي‌تواند ببرد احتمالا واردات آب مجازي است؛ زيرا كه عربستان سعودي سرزميني خشك و بياباني است كه با چالش كم‌آبي عديده‌اي در خاورميانه روبه‌رو است و احتمالا بن سلمان از اين طريق بخواهد با چالش آب خود مقابله كند.
ترويج وهابيت
ازجمله اهداف عربستان براي حضور و متنوع‌سازي شركاي خود در كشورهاي آفريقايي مانند تانزانيا، اوگاندا و كنيا ترويج وهابيت در اين كشورهاست. بن سلمان قصد دارد با پيشرفت فرهنگي و ارزشي به وسيله وهابيت در كشورهاي آفريقايي كه نام آنها رفت و همچنين اقدام به ساخت مساجد و دانشگاه در پوشش اقدامات فرهنگي نفوذ و منفعت اقتصادي خود را تضمين كند. به خصوص كه در هر سه نمونه كشورهاي ذكر شده آفريقايي اقليت مسلمان وجود دارد و پيشرفت و توسعه وهابيت از سوي عربستان در اين كشورها از طريق تاثيرگذاري روي مسلمانان مي‌تواند در اين زمينه موثر افتد. بر اين اساس در تانزانيا ۳۴ درصد مردم به اسلام، در كنيا ۱۰ درصد مردم و در اوگاندا حدودا ۱۳ درصد مردم به اسلام گرايش دارند.
مبادله نيروي متخصص در مقابل دريافت ارز خارجي
از اهداف بن سلمان براي حضور و متنوع‌سازي شركاي خود در كشورهاي آفريقايي همچون تانزانيا، اوگاندا و كنيا مي‌تواند دريافت نيروي كار متخصص از كشورهاي آفريقايي مذكور در مقال دريافت ارز توسط نيروي متخصص خارجي قلمداد شود؛ به عبارت بهتر عربستان سعودي به منظور بهره‌برداري، پالايش و انجام بقيه امور مربوط به صنعت نفت نيازمند استفاده از نيروي كار متخصصي است كه از كشورهاي آفريقايي مذكور براي كار به عربستان مهاجرت مي‌كنند. در مقابل عربستان سعودي نيز در مقابل به كارگيري تخصص نيروي مهاجر، به آنان ارز پرداخت مي‌كند كه مي‌توانند به كشورشان انتقال دهند و از اين طريق موجب رشد و توسعه اقتصادي كشورهاي خود شوند؛ در اين ميان كنيا و اوگاندا چون نظام بازار آزاد در تجارت بين‌الملل را پذيرفته‌اند، مي‌توانند مبدا مناسب و مهاجرفرستي براي عربستان تلقي شوند.
مقابله با به خطر افتادن امنيت غذايي
اما آخرين عاملي كه مي‌تواند در متنوع‌سازي شركا و نزديكي كشور عربستان به اوگاندا، تانزانيا و كنيا موثر باشد را مي‌توان در تلاش عربستان به استفاده از زمين‌هاي حاصلخيز كشاورزي كشورهاي نامبرده به منظور مقابله با به خطر افتادن امنيت غذايي در عربستان معرفي كرد؛ زيرا كه نيمي از وسعت سرزمين آل سعود بياباني و فاقد زمين‌هاي زراعي حاصلخيز است. اين در حالي است كه اوگاندا و كنيا زمين‌هاي كشاورزي حاصلخيزي دارند و حاكمان آل سعود با اجاره كردن اين زمين‌ها همان‌طور كه بيان شد، سعي كرده‌اند با به خطر افتادن امنيت غذايي در عربستان در آينده‌اي نزديك مقابله كنند.
* كارشناس ارشد خاورميانه از دانشگاه بهشتي تهران