رستگاري منوكيو

«گذشته در تماميت آن تنها به انسان رستگار تعلق دارد» (والتر بنيامين)
«نامش دومنيكو اسكاندلا بود، اما او را منوكيو مي‌خواندند» آسياباني‌ساكن‌مونته‌رئاله،‌قصبه كوهستاني كوچكي در شمال شرق ايتاليا كه در نيمه دوم قرن شانزدهم ميلادي زندگي مي‌كرد. مي‌گفت، «بسيار فقير» است و «جز دو آسياب اجاره‌اي و دو زمين به اجاره مادام‌العمر هيچ مايملكي ندارد». جز دو سال تبعيد به علت مشاجره، همواره در همين ناحيه كوهستاني زيست، همانجا ازدواج كرده بود و يازده بچه داشت كه چهار تاي آنها مرده بودند.  به نوشته كارلو گينزبرگ (متولد 1939)، مورخ ايتاليايي، برتري و مزيت منوكيو در اين بود كه «خواندن و نوشتن و حساب و كتاب» مي‌دانست، همين هم احتمالا باعث شد در دردسر بيفتد. در 28 سپتامبر 1583 به اتهام «بيان سخناني بدعت‌آميز و به‌شدت اهانت‌آميز» درباره مسيح به دايره مقدس احضار شد. «مساله يك كفرگويي گهگاهي نبود. در واقع منوكيو كوشيده بود عقايدش را منتشر سازد و وقيحانه با وعظ كردن و حكم صادر كردن، بر آنها اصرار ورزد». اين عقايد اما چه بود؟ او به گواه شاهدان و خودش، در برخي از باورهاي اساسي مسيحيت رسمي ترديد ايجاد كرده بود و عقايد (به‌نظر) عجيب و غريبي درباره جهان و پيدايش داشت: «از نظر من، فقط هاويه (CHAOS) بود. يعني اينكه خاك، هوا و آتش با يكديگر در‌آميخته بودند. و از آن فراخنا توده‌اي شكل گرفت؛ درست همچون پنيري كه از شير گرفته مي‌شود. و كرم‌ها از آن پديدار شدند و اين كرم‌ها فرشتگان بودند. » منوكيو با بيان عمومي اين باورهاي آشكارا متفاوت با قرائت رسمي حاكم كليسا، در دادگاه نخست به دو سال حبس و برخي مجازات‌هاي خاص مثل اجبار در پوشيدن لباسي منقش به صليب محكوم شد، اما قضيه به همين جا ختم نشد. بعد از آزادي و به تدريج، بار ديگر فيلش ياد هندوستان كرد و باز اين جا و آنجا، پنهان و آشكار، افكار وعقايدش را براي ديگران بازگو كرد. همين برايش دردسر شد. بار ديگر اواخر ژوئن 1599 بازداشت و محبوس شد. اين‌بار هم تلاش كرد، افكار و عقايدش را به وسوسه‌هاي شيطاني منسوب كند. اما از آنچه در كتاب «پنير و كرم‌ها» مي‌خوانيم، ظاهرا يك مشكل يا شايد بتوان گفت ويژگي اخلاقي منوكيو (خواه آن را فضيلت بخوانيم يا رذيلت) اين بود كه نمي‌توانست آشكارا از بيان عقايد و افكارش سخن نگويد.  بعد از چند جلسه دادرسي و در واقع «تفتيش عقايد»، دادگاه در نهايت منوكيو را «مرتد مرتجع» خواند و حتي تصميم گرفته شد براي افشاي نام همدستانش شكنجه شود. منوكيو اما زير سخت‌ترين شكنجه‌ها هم از كسي اسم نبرد و اعلام كرد «تنها خودم مطالعه مي‌كردم». اين جسارت منوكيو براي دم و دستگاه كليساي كاتوليك نابخشودني مي‌نمود. بايد زودتر كلك او را مي‌كندند تا به نوشته كاردينال سانتاسورينا «باشد كه زياده‌گويي‌هاي شنيع و هولناكش بي‌پاداش نمانند. جداي از اين، چه بسا با دريافت مجازاتي به جا (!) و عادلانه (!)، به درس عبرتي براي ديگران در آن نواحي بدل شود.» خود پاپ كلمنت هشتم، رهبر بزرگ آيين كاتوليك هم مصرانه خواستار مرگ منوكيو بود كه به عضو فاسدي از كليساي مسيحي بدل شده بود. درست در همين ماه‌ها، محاكمه راهب سابق، جوردانو برونو در رم رو به پايان بود. در نتيجه اين پافشاري، منوكيو به جرم «بدعت‌گذاري» اعدام شد. 
كتاب كوچك و بسيار خواندني «كرم‌ها و پنير» نوشته كارلو كينزبورگ كه با ترجمه مشترك ابوذر فتاحي‌زاده و محمد جواد عبدالهي به همت نشر نو به چاپ رسيده، با عنوان فرعي «جهان يك آسيابان قرن شانزدهمي نمونه‌اي درخشان از آن تاريخ نگاري‌هايي است كه اين روزها با عناويني چون تاريخ خرد، تاريخ از پايين، تاريخ فرودستان و ... ناميده مي‌شوند؛ اثري محققانه و جزئي‌نگر و سرشار از تاملات و ايده‌هاي درخشان براي تاريخ‌نگاري و مطالعه تاريخ و اسناد تاريخي. نويسنده در اين كتاب، همچون كارآگاهي دقيق كه اطلاعات و آگاهي‌هاي وسيع و عميقي از تاريخ فرهنگي و سياسي و مذهبي اروپا به ويژه در قرون جديد دارد، در مقام مفتشي ظاهر مي‌شود كه مي‌كوشد با زير و رو كردن اسناد به جا مانده از محاكمه منوكيو جهان ذهني و فرهنگي او را بازسازي كند، اگرچه به عنوان يك پژوهشگر دانشگاهي همواره با ترديد و اما و اگر و شايد حرف مي‌زند و متوجه اين خطر هست كه اين مدارك ممكن است رهزن باشد و ما را به نتيجه‌گيري‌هاي خطا رهنمون شود.  در اين كتاب، نويسنده تفسيري تازه و متفاوت از زندگي و عقايد ماركس، لوتر، مونتني، كانت، بودا، مسيح يا گاندي و اسكندر و چنگيز‌خان ارايه نمي‌كند، بلكه مي‌كوشد از خلال منابعي قطعا سوگيرانه و محدود، جهان عيني و ذهني آسياباني را بازسازي كند كه در جايي پرت افتاده از شهرهاي بزرگ زمانه‌اش، به همت شخصي، از طريق مطالعه چند كتاب محدود و گفت‌وگو با اين و آن و زندگي در دل يك فرهنگ شفاهي و از همه مهم‌تر در نتيجه تاملات شخصي، به افكار و عقايدي مختص به خودش دست يافته بود و مهم‌تر آنكه اين افكار را بيان مي‌كرد و مي‌كوشيد از آنها دفاع كند. «پنير و كرم‌ها» تلاشي است براي رستگاري اين آسيابان پير، از طريق بازخواني زندگي او، يكي از مهم‌ترين كارهاي تاريخ چنان كه بنيامين مي‌گفت.