فرونشست زمين و بيلان برداشت از آب‌هاي زيرزميني
مهدي زارع
1- استخراج آب زير زميني ايران
تا تيرماه 1398 از ۴۸۷ هزار حلقه چاه داراي پروانه بهره‌برداري، حدود ۴۱۶ هزار حلقه چاه مربوط به بخش كشاورزي بوده كه عمده تخليه آب سفره‌هاي زيرزميني مربوط به مصارف اين بخش است. طبق آمارهاي وزارت نيرو، ۱۱۴ هزار حلقه چاه غيرمجاز با عمق بيش از ۲۰ متر در كشور وجود دارد. چاه‌هاي يادشده با ۵.۵ ميليارد مترمكعب تخليه از منابع زيرزميني اثر سنگيني بر منابع آب دارند و ۸۰ درصد از تخليه چاه‌هاي غيرمجاز را به خود اختصاص داده‌اند. در اين بين، ۲۰۰ هزار حلقه چاه كم‌عمق و چاهك غيرمجاز نيز وجود دارند كه تخليه چنداني از منابع آب زيرزميني ندارند. اين چاه‌ها عمدتا از آب‌هاي سطحي استفاده كرده و آب‌دهي يك ليتر در ثانيه دارند. متوسط حجم منابع آب تجديدپذير طبيعي ۱۱۴ ميليارد مترمكعب است و ميزان منابع آب تجديدپذير قابل بهره‌برداري به طور متوسط حدود ۷۰ ميليارد مترمكعب تخمين زده مي‌شود. آب تجديدپذير مقدار آبي است كه يك حوضه در يك چرخه آبي سالانه، توانايي بازيابي آن را دارد. كسري تجمعي سفره‌هاي زيرزميني به ۱۳۴ ميليارد مترمكعب رسيده و اين در حالي است كه بر اساس آمار وزارت نيرو در سال‌هاي 92 تا 97 ميزان آب تجديدپذير در كشور، در دوره پنج ساله اخير، از ۱۴۰ ميليارد مترمكعب به ۱۰۵ ميليارد مترمكعب رسيده است.
بررسي دشت‌هاي ايران نشان مي‌دهد حدود ۱۱۰ ميليارد متر مكعب اضافه برداشت آب در پنج دهه اخير در ايران اتفاق افتاده كه حدود ۹۰ ميليارد متر مكعب آن متعلق به ۲۰ سال اخير است؛ اين حجم گسترده اضافه برداشت از منابع آب زيرزميني، موجب فرونشست زمين در 420 دشت از 609 دشت ايران شده است. در فرونشست دشت يا منطقه گسترده‌اي به تدريج در حال افت است و آثار آن اكثر مواقع به چشم ديده نمي‌شود.
2- اثر فرونشست زمين
فرونشست همچنين به شكل ترك و شكاف‌هاي بزرگ در سطح شهر و بين جاده‌ها و جا‌هايي كه خطوط لوله و راه‌آهن هم هست، مشاهده مي‌شود. ولي مشكل زماني مشهود است كه نزديك محيط‌هاي انساني باشد. طي دهه گذشته ميزان فرونشست زمين در گستره غرب و جنوب غرب تهران (كه اكنون جمعيتي حدود 2 ميليون نفري را در خود جاي مي‌دهد) ميزان فرونشست سالانه زمين به حدود 30 سانتي‌متر در سال (هر سه سال يك متر) مي‌رسد. اين فرونشست علاوه بر آسيب جدي بر زيرساخت‌هاي منطقه (مانند خطوط راه آهن)، خانه‌ها و ساختمان‌ها و ساير تاسيسات را آسيب پذير‌تر مي‌كند. بنابراين در چنين وضعي عملا ريسك زمين‌لرزه بعدي (به دليل افزايش آسيب‌پذيري) بيشتر مي‌شود.
3- فرونشست زمين در استان تهران
تعداد حدود 22 هزار حلقه چاه غيرمجاز در استان تهران وجود دارد كه حدود 10 هزار حلقه مربوط به شهر تهران و پيرامون آن است. برآورد مي‌شود كه تعداد چاه‌هاي غيرمجاز حدود 3 برابر تعداد چاه‌هاي مجاز در شهر و استان تهران باشند.
دراستان تهران و منطقه شهريار و ملارد فرونشست به حداكثر سالي ۳۵ سانتي‌متر هم مي‌رسد و در بيشتر نقاط دشت شهريار نزديك ۲۰ تا ۲۵ سانتي‌متر است. فرونشست به سمت تهران اكثر جا‌ها بين ۱۰ تا ۲۰ سانتي‌متر است يعني 1 تا 2 متر در ۱۰ سال. در تهران منطقه ۲۰ شهرداري تا آپارتمان‌هاي نازي‌آباد تحت تاثير فرونشست و در سمت غرب و جنوب‌غربي منطقه ۱۷ - محله فلاح - و منطقه ۱۸ و جنوب بوستان ولايت و كمربندي آزادگان و ابتداي جاده ساوه نيز تحت تاثير هستند. هر چند آسيب‌هاي ظاهري در سطح زمين را نيز معمولا و به صورت مداوم برطرف مي‌كنند، ولي گاهي سطح جاده‌ها به شكل موج‌دار مي‌شود.
4- راه‌حل چيست؟
معمول است كه در فصل سرد ۳۰ درصد آب مورد نياز را از زير زمين استخراج و تصفيه مي‌كنند، منتها در فصل گرم اين عدد تا ۸۰ درصد هم مي‌رسد، چون آبي وجود ندارد. راه‌حل اصولي آن است كه از افزايش جمعيت به ويژه در مناطق خشك ايران جلوگيري شود و ضمنا از تمركز‌هاي جمعيتي و مهاجرت به شهر‌هاي بزرگ به صورت جدي اجتناب شود. همزمان سيستم و فرهنگ مصرف آب در ايران اصلاح شود؛ مثلا پرت آب در شهر‌ها از بين برود و كاري كنيم كمتر به آب‌هاي زيرزميني فشار وارد شود. نوع كشاورزي‌ها هم به شكلي تغيير پيدا كند كه بهره‌برداري از آب‌هاي زيرزميني كمتر - و در بيشتر دشت‌ها ممنوع - شود. همزمان با تغيير جهت جدي در سياست‌هاي خودكفايي كشاورزي، از علم و فناوري‌هاي نوين در جهتي استفاده شود كه ضمن تامين غذا، در همه حوزه‌ها آب كمتر مصرف شود.
مهاجرت به شهر‌هاي بزرگ مانند اصفهان، تهران و كرج بايد ممنوع و معكوس شود. در سال‌هاي اخير برخي مجبور شده‌اند، تهران را به دليل گراني ترك كنند، ولي از تهران به حاشيه تهران رفته‌اند و اين روش مساله فرونشست را حل نمي‌كند بلكه در دهه 1390 به بعد موجب تشديد فرونشست زمين در مناطق ورامين و شهريار شده است.
5- تصوير كلان آينده بهره‌برداري از آب
از مساحت 164.8 ميليون هكتاري كشور در حدود 18.5 ميليون هكتار (11 درصد) در دشت‌هاي كشاورزي انجام مي‌شود كه 10 ميليون هكتار ديم و 8.5 ميليون هكتار از طريق آبياري است. از 609 دشت كشور، 420 دشت ممنوعه است. حدود 66 درصد از دشت‌هاي كشور در معرض پديده فرونشست برآورد مي‌شوند (حدود 12 ميليون هكتار) و تا حدود ۴۱ ميليارد مترمكعب براي برداشت از چاه‌هاي مجاز كشاورزي در ۶۰۹ دشت مطالعاتي پروانه بهره‌برداري صادر شده است كه طبق برنامه ششم توسعه اين ميزان بايد به ۲۷ ميليارد مترمكعب كاهش مي‌يافت. گزارشي از اين كاهش هنوز موجود نيست و به نظر مي‌رسد چنين هدفي در برنامه هفتم توسعه بايد دنبال شود.