تخريب بافت تاريخي واقعيت است نه شايعه
« اعتماد» ابهامات تخریب بافت تاریخی شیراز را بررسی می‌کند
فرزانه قبادي
«خوب تماشا كنيد، همه اين خونه‌ها قراره دو، سه روز ديگه تخريب بشه.» اين كنايه پيمانكار شهرداري شيراز به عنوان مجري تخريب بناها در بافت تاريخي است، خطاب به گروهي از دانشجويان دانشگاه شيراز و اساتيد معماري و مرمت كه هفته گذشته به بازديد بافت تاريخي اين شهر رفته بودند. غلامحسين معماريان، استاد معماري دانشگاه علم و صنعت، محمدمهدي كلانتري، دانشجوي دكترا و پژوهشگر مرمت بنا و بافت‌هاي تاريخي در دانشگاه علم و صنعت و تعدادي از دانشجويان دانشگاه شيراز هفته گذشته به بازديد از بافت تاريخي شيراز رفته بودند كه با اتفاقات جديدي كه در سكوت خبري در اين محدوده در حال وقوع بود، روبه‌رو شدند. يكشنبه هفته گذشته افرادي از طرف اداره راه و شهرسازي فارس با مراجعه به منازل اهالي، به برخي ساكنان منطقه اعلام كرده‌اند تا پايان هفته (14 بهمن ماه) بايد منزل خود را تخليه كنند. اهالي مي‌گويند پاسخ نماينده وزارت شهرسازي به كساني كه جايي براي رفتن ندارند، اين بود كه «تخليه نكنيد آب و برق و گاز خونه رو قطع مي‌كنيم.» و پاسخ كساني كه توان مالي اين جابه‌جايي را ندارند هم اينكه «همين‌جا باش تا لودر خونه رو روي سرت خراب كنه.»
درحالي كه ساكنان بافت تاريخي شيراز از ضرب‌الاجل وزارت راه و شهرسازي براي تخليه منازل‌شان مي‌گويند، ديروز محمدهادي ايمانيه، استاندار فارس در واكنش به اخبار روزهاي اخير گفته است: «استاندار فارس بارها مخالفت خود را با هرگونه تخريب و تعرض به بافت تاريخي شيراز و خانه‌هاي ارزشمند اين بافت اعلام كرده.» و در واكنش به نامه غلامحسين معماريان خطاب به او درخصوص توقف اين تخريب‌ها هم در پايان متني كه به نقل از او منتشر شده اين اخبار را «شايعه و نقل قول شخصي خوانده» و آورده است: «انتظار است دستگاه‌هاي مسوول در اين حوزه براي پاسخگويي شفاف به مردم واكنش مناسب در اين عرصه داشته باشند. ابلاغ هر نوع مصوبه‌اي از پژوهشگاه ميراث كشور و شوراي عالي معماري و شهرسازي به اطلاع عموم خواهد رسيد و به شايعه و احيانا نقل قول‌هاي شخصي استناد نشود.» ايمانيه در حالي از عمومي شدن ابلاغ كليه مصوبات مي‌گويد كه مصوبه جديد مربوط به طرح توسعه حرم، تا ماه‌ها حتي به اطلاع شوراي عالي معماري و شهرسازي هم نرسيده بود.
تخريب 57 هكتار يا 360 هكتار؟ مساله اين است
بافت تاريخي شهر شيراز سال‌هاست كه زير پاي لودرها مي‌لرزد و هر بار بخشي از آن فرو مي‌ريزد و تخريب مي‌شود تا حرم شاهچراغ توسعه پيدا كند. بلايي كه از دهه شصت با تخريب چند خانه تاريخي به جان بخشي از تاريخ ايران افتاد و در دهه هفتاد با تخريب قسمت وسيعي از اين بافت تاريخي ادامه پيدا كرد تا طرح «بين‌الحرمين» اجرايي شود. در سال 93 اما با تخريب حجمي وسيع‌تر از بافت تاريخي كه شامل چند بناي شاخص مربوط به دوره قاجاريه و زنديه بود، فاز جديدي از تخريب بافت تاريخي شيراز كليد خورد. حساسيت‌هاي عمومي نسبت به اين اتفاقات و بازتاب رسانه‌اي اين تخريب‌ها و همچنين تلاش‌هاي فعالان ميراث فرهنگي شيراز باعث شد اين طرح در ظاهر متوقف شود اما در عمل مجريان اين پروژه با تغيير رويه در تخريب بناها، پروژه را پيش بردند. اخيرا هم در سكوت با تصويب مصوبه‌اي اقدام به تملك بناها، بدون اطلاع شوراي عالي معماري و شهرسازي كردند. همين است كه باز هم لودرها راهي بافت تاريخي شيراز شده‌اند. البته ماجرا به همين‌جا ختم نمي‌شود. شواهد بسياري وجود دارد كه نشان مي‌دهد هدف طراحان و مجريان پروژه توسعه حرم، برخلاف آنچه عنوان مي‌شود، تنها بخشي از بافت ارزشمند تاريخي اين شهر -57 هكتار- نيست، بلكه تمام آن -حدود 360 هكتار- است، چراكه به ادعاي يكي از طراحان اين طرح، قرار بر اين است كه «شيراز تبديل به بزرگ‌ترين شهر زيارتي خاورميانه شود.»
نقشه مشاور يك چيز مي‌گويد
مصوبات يك چيز ديگر
محمدمهدي كلانتري، دبير پويش ملي نجات بافت تاريخي شيراز و يكي از حاضران بازديد هفته گذشته از بافت تاريخي، در گفت‌وگو با «اعتماد» به نكات قابل تاملي اشاره مي‌كند كه ابعاد ديگري از روند پيشرفت پروژه توسعه حرم شاهچراغ را روشن مي‌كند. به گفته كلانتري، اظهارات پيمانكار شهرداري درخصوص بناهايي كه قرار است تخريب شود، نشان مي‌دهد كه اين بناها خارج از محدوده تعيين شده توسط مشاور پروژه و پژوهشگاه ميراث فرهنگي قرار دارند: «ما از شنيدن خبر تخريب تعجب كرديم و پرسيديم مگر همه اين بناها تملك شده، پيمانكار شهرداري گفت بله يك تعدادي تملك شده و تعدادي هم هنوز واگذار نكرده‌اند، اما مبلغ كارشناسي همه خانه‌ها واريز شده و دستور تخريب هفته پيش به شوراي تامين استان آمده و براساس همان دستور به ساكنان محدوده اخطار داده شده است. نكته مهم‌تر اينكه وقتي با اين فرد همراه شديم تا خانه‌هايي كه قرار بر تخريب آنهاست را از نزديك ببينيم، محدوده‌اي كه مي‌گفت قرار است در روزهاي آتي تخريب كنند را با نقشه‌اي كه از خط پيشنهادي پژوهشگاه داشتم تطبيق دادم و متوجه شدم كه خط تخريبي كه در حال حاضر تعيين شده بالاتر از خط پيشنهادي پژوهشگاه است و در واقع خط پيشنهادي در تخريب‌هاي اخير ملاك عمل نيست.»
يكي از مصوبات سفر استاني ابراهيم رييسي به شيراز اين بود كه اختيارات مربوط به اجراي طرح توسعه حرم شاهچراغ -كه به طرح 57 هكتاري هم معروف است- از شوراي عالي معماري و شهرسازي به معاونت توسعه استان در استانداري تفويض شود.
بر همين اساس نسخه نهايي طرح، فروردين ماه امسال جهت بررسي به كميسيون ماده 5 داده شد و 15 ارديبهشت 1401 طرح جديد با اعمال تغييراتي در اين معاونت مصوب شده است. مصوبه‌اي كه پس از ماه‌ها مسكوت ماندن، به اطلاع شوراي معماري و شهرسازي رسيد. به عبارتي شوراي عالي معماري و شهرسازي در اين طرح خلع يد شده و تمامي تصميمات به استان واگذار شده است. مجريان پروژه هم در اين مدت در سكوت و بدون اطلاع شوراي عالي معماري و شهرسازي، روال تملك بناها و آمادگي براي تخريب را طي كردند. موضوعي كه غلامحسين معماريان، استاد دانشگاه علم و صنعت، خرداد ماه امسال در نامه‌اي به استاندار فارس به آن اشاره كرده و هشدار داده بود: «امكان وجود طرح مصوب پنهاني تخريب بافت تاريخي وجود دارد و ازسويي يك وجه نمايشي در گفتارها و مصاحبه‌هاي مسوولان ديده مي‌شود. وجه نمايشي طرح تبعات بسيار فاجعه باري دارد. بي‌اعتمادي به اظهارات مسوولان مرتبط با اين طرح يكي از آنهاست. اگر آنها اعلام مي‌كنند طرحي در دست اقدام دارند كه هنوز تمام نشده و تصويب و نهايي نشده پس خريد املاك پيش از مصوب شدن طرح به چه معناست؟ اين شائبه ايجاد مي‌شود كه شايد اظهارنظرهاي مسوولان راهي براي انحراف افكار عمومي است.» اشاره معماريان به اظهارات وزير ميراث فرهنگي و رييس پژوهشگاه ميراث فرهنگي پس از نامه‌نگاري هشت نفر از مسوولان شهري و توليت استان‌هاي متبركه شهر شيراز به ابراهيم رييسي، براي تسريع روند تخريب بافت تاريخي و پيشبرد سريع‌تر پروژه توسعه حرم و در پي آن ايجاد نگراني‌هايي در مورد تخريب 200 خانه تاريخي در اين شهر است. ضرغامي در واكنش به اين موضوع اعلام كرده بود: «ما مسائل مختلفي داريم كه بايد دور هم بنشينيم با كارشناسي آنها را حل كنيم. درباره بافت تاريخي شيراز هم فعلا بحث‌هاي كارشناسي مطرح است.» مصيب اميري رييس پژوهشگاه ميراث فرهنگي نيز گفته بود: «طرح مزبور همچنان در مراحل كارشناسي است و طي اين مدت بررسي‌هاي مختلفي انجام و در هر يك از اين بررسي‌ها چندين گزينه پيشنهاد شده است كه هر يك چگونگي اتصال اين دو حرم را مشخص مي‌كند.» اما حالا مشخص مي‌شود كه نگراني معماريان كاملا بجا بود. در پي همين اظهارات و ابراز نگراني‌ها بود كه كارزاري مردمي براي حفظ اين بافت ارزشمند شكل گرفت و بالغ بر 6 هزار نفر از علاقه‌مندان به ميراث فرهنگي و بافت تاريخي شيراز به آن پيوستند. در روزهاي اخير و با انتشار خبر تخريب‌هاي دوباره در بافت تاريخي شيراز اين كارزار مجددا فعال شده و مطالبه فعالان ميراث فرهنگي از وزير به قوت خود باقي است، اما ضرغامي هنوز درباره اتفاقات اخير واكنشي نشان نداده است.
معماريان در روزهاي اخير هم در نامه‌اي به وزير راه و شهرسازي درخصوص تخريب گسترده بافت تاريخي شيراز هشدار داده و خواهان توقف اين حركت ضدفرهنگي شده است. او در نامه به بذرباش نوشته: «از حدود يك سال پيش برخي مسوولان استان و شهر شيراز به بهانه اتصال دو حرم شاهچراغ(ع) و سيدعلاء‌الدين حسين(ع)، كه حدود ۴۰۰ متر از هم فاصله دارند، برنامه تخريب گسترده‌اي را در دستور كار قرار دادند. به‌رغم وجود طرح تفصيلي بافت تاريخي ابلاغي در سال ۱۳۹۶ و طرح موضعي مشاورين در سال ۱۴۰۰، در ارديبهشت ۱۴۰۱ كميسيون ماده ۵ شهرداري شيراز طرحي را تصويب كرد كه بخش‌هاي قابل‌توجهي از بافت تاريخي محلات «بيات» و «اسحاق‌بيك» كه از قديمي‌ترين بخش‌هاي شيراز قديم هستند، تخريب خواهند شد. در طرح موضعي شرق شاهچراغ، مشاور محترم در سال ۱۴۰۰ هيچ‌گونه تخريبي در وضع موجود پيش‌بيني نكرده است و متاسفانه وزارت ميراث فرهنگي كه بايد جلودار دفاع از اين ميراث گرانبها باشد، خط تخريبي را معين كرده است كه اين خط حدودا با طرحي كه توليت شاهچراغ در چند سال پيش تعيين كرده بود، شباهت دارد. اين امر نشان مي‌دهد كه نه تنها وزارت ميراث فرهنگي براي منافع ملي و فرهنگي مردم عمل نكرده، بلكه در جهت كسب رضايت برخي مسوولان گام برداشته است.» به گفته كلانتري، مواردي كه در مصوبه درج شده با محدوده مشخص شده روي نقشه مشاور تفاوت‌هايي دارد: «به طور مثال عنوان شده كه بايد يك راه ارتباطي براي بقاع 8 امامزاده كه مابين دو حرم قرار دارند، ايجاد شود. ايجاد راه ارتباطي در يك بافت متراكم مسكوني و ارزشمند به اين معناست كه بايد چندين پلاك تاريخي تخريب شود تا اين دو امامزاده به هم متصل شوند. اين راه‌ها را در متن مصوبه آورده‌اند، اما در نقشه مشخص نكرده‌اند. يك راه ديگر از شمال شاهچراغ تعريف كرده‌اند كه در نقشه ثبت نشده است. اين موارد به اين معناست كه طبق نقشه 35 بناي تاريخي تخريب مي‌شوند -كه 5 پلاك آن ثبتي است- اما اجراي متن مصوبه، حداقل موجب تخريب 150-130 پلاك تاريخي خواهد شد.» تاكنون طبق اعلام و مشاهدات ميداني علاقه‌مندان ميراث فرهنگي در شيراز ساكنان بيش از 60 خانه در بافت تاريخي از سوي وزارت راه و شهرسازي اخطار شفاهي تخليه فوري دريافت كرده‌اند.
هنوز مديران ارشد وزارت ميراث فرهنگي واكنشي درخصوص اتفاقات اخير در شيراز نداشته‌اند، تنها اداره كل ميراث فرهنگي فارس، در پي انتشار خبر تخريب خانه‌هاي تاريخي شيراز در هفته گذشته، در جوابيه‌اي كه براي رسانه‌ها ارسال شده، اعلام كرده كه اين تخريب‌ها غيرقانوني است و اين اداره كل با تخريب‌ها مخالف است. در حالي كه مسوولان استاني و دولتي و متوليان ميراث فرهنگي از مخالفت با تخريب مي‌گويند و اخبار مربوط به آن را شايعه مي‌خوانند، در عمل بافت‌هاي تاريخي در شيراز و بسياري شهرهاي ديگر ايران، هر روز روي نقشه كوچك‌تر و كوچك‌تر مي‌شوند. اين يك حقيقت تلخ است كه بافت‌هاي تاريخي در شهرهاي ايران قرباني توسعه نامتوازن شهري مي‌شوند، نه يك شايعه. تجربه‌اي كه در مورد شهر مشهد هم وجود داشت و به‌رغم اعلام مخالفت‌هاي شفاهي با تخريب بناهاي تاريخي و نامه‌نگاري‌ها و ابلاغ دستورات مختلف، پروژه‌هاي ساخت پاساژ و هتل و... در سطحي گسترده اجرايي شد و امروز شاهد هستيم كه كمتر از 10درصد از بافت تاريخي شهر مشهد باقي مانده است و مابقي تبديل به مراكز تجاري و اقامتي و تفريحي و... شده‌اند. به تعبير كلانتري: «اينها عقب‌نشيني نكرده‌اند در ظاهر مي‌گويند تخريب نمي‌كنيم. اما در عمل اتفاق ديگري مي‌افتد. در شيراز همان اتفاقي كه در مشهد افتاد عين به عين در حال تكرار شدن است.» محمدمهدي كلانتري از منظر ديگري نيز به موضوع تخريب بناها و تصرف عدواني زمين‌هاي بافت تاريخي مي‌پردازد: «با اينكه تخصص من در حوزه بناهاي تاريخي است و چهارده سال درس اين رشته را خوانده‌ام و هفت سال است اين رشته را تدريس مي‌كنم، بايد فارغ از بحث تاريخي -كه ممكن است براي يك عده فاقد ارزش باشد و بگويند اين بناها خشت و گل هستند و زيارت امر واجب‌تري است- اين سوال را مطرح كنم كه اگر امروز خود ائمه حضور داشتند، آيا به اين نوع توسعه كه با زور اتفاق مي‌افتد رضايت داشتند؟ مكاني كه قرار است تبديل به محل زيارت شود و مردم در آن نماز بخوانند، نبايد غصبي باشد. اما اتفاقي كه در بافت تاريخي شيراز مي‌افتد علنا غصب زمين‌هاست. وقتي مي‌گويند چه بفروشي و رضايت داشته باشي و چه نفروشي و رضايت نداشته باشي، اين مقدار پول پرداخت و ملك تخريب مي‌شود، چيزي جز غصب اتفاق مي‌افتد؟ يك سوي بحث، هويت تاريخي است كه ذبح مي‌شود. يك سوي بحث رفتاري است كه با شرع و امر زيارت و آموزه‌هاي اسلامي همخواني ندارد.»
تبعات اجتماعي تخريب بافت تاريخي
بسياري از ساكنان بافت‌هاي تاريخي در شهرهاي مختلف كه رضايت به تخليه منازل خود و تخريب آنها ندارند، براساس ماده 8 لايحه قانوني نحوه خريد و تملك اراضي و املاك براي اجراي برنامه‌هاي عمومي، عمراني و نظامي دولت، دست‌شان بسته است و با اجباري مواجهند كه راه چاره‌اي براي‌شان باقي نمي‌گذارد و پس از چند اخطار بايد شاهد تخريب ملك خود باشند. در بافت تاريخي شيراز نيز همين اتفاق در حال وقوع است. كساني كه رضايت دارند، در دو مرحله مبلغ تعيين شده از سوي كارشناس را دريافت مي‌كنند -نيمي به صورت نقد و نيمي به صورت اوراق يك ساله- و كساني كه رضايت ندارند، به اجبار و بعد از ورود لودرها ناگزير به تخليه و ترك محل مي‌شوند.
به گفته كلانتري زمين‌هاي بافت تاريخي در شيراز مبلغي بين 8 تا 10 ميليون تومان به ازاي هر متر، قيمت‌گذاري مي‌شود. با يك حساب سرانگشتي براي يك خانه 200 متري يك ميليارد و ششصد هزار تومان به مالك پرداخت مي‌شود. هشتصد ميليون تومان به صورت نقد و مابقي به صورت اوراق يك‌ساله از طرف بانك شهر. با مبلغي كه در مرحله نخست به مالكان پرداخت مي‌شود، در خوش‌بينانه‌ترين حالت مي‌توانند منزلي در يكي از مناطق شهر شيراز رهن كنند و توان خريد ملك داخل شهر يا در محدوده مركزي را ندارند. اين امر به مرور و با وضعيت موجود مسكن، مي‌تواند منجر به افزايش حاشيه‌نشيني در اين شهر شود. ضمن اينكه بسياري از ساكنان اين منازل، مستاجر هستند و جزو قشر آسيب‌پذير محسوب مي‌شوند و با تخريب اين مناطق به اجبار بايد به حاشيه شهر كوچ كنند تا توان پرداخت هزينه مسكن را داشته باشند.
خبرگزاري فارس درخصوص ضرب‌الاجل وزارت راه براي تخليه خانه‌ها و وضعيت ساكنان اين بناها نوشته است: «به تعدادي از مالكين هشدار تخليه داده شده، اما هنوز ملك از آنها خريداري نشده و قيمتي هم اعلام نشده است. درباره بناهاي تملك شده به واسطه هشدار قبلي، وجه تملك به حساب دادگستري ريخته شده و مالكين بعد از تخريب مي‌توانند مراجعه كرده و مبلغ را دريافت كنند. به بيان ساده‌تر اين مالكين نه تنها رضايت به واگذاري ملك خود نداده‌اند بلكه حتي نمي‌دانند زمين آنها در هر متر با چه قيمتي به فروش رسيده است. اكثر اين مالكين نمي‌دانند تا چند روز آينده و بعد از تخريب بايد كجا ساكن شوند و در حال حاضر سرگردانند.» تاكنون بالغ بر 20 هكتار (200هزار متر مربع) از بافت تاريخي ارزشمند شيراز تخريب شده است. اين 20 هكتار علاوه بر اينكه محل سكونت عده قابل توجهي از شهروندان شيراز بود، باقيمانده بخشي از تاريخ ايران به ويژه در عصر زنديه بود. شواهد تاريخي و معماري محدودي از دوره زنديه در شهرهاي ديگر به‌جا مانده است و شيراز به عنوان پايتخت حكومت وكيل‌الرعايا، در اين زمينه حرف‌هاي بسياري براي گفتن دارد. حرف‌هايي كه سال‌هاست در ميان سر و صداي لودرها گم شده و به مرور در حال فراموشي است.