آيا زلزله پايه‌هاي حكومت اردوغان را مي‌لرزاند؟
سه ماه مانده به انتخابات رياست‌جمهوري و پارلماني در تركيه، انتقادها از واكنش دولت رجب طيب اردوغان به اين فاجعه شدت گرفته است
شهاب شهسواري
زلزله دوشنبه هفته گذشته در جنوب تركيه و شمال سوريه، علاوه بر هزينه‌هاي شديد انساني و مالي كه براي تركيه برجا گذاشته است، به اعتقاد برخي تحليلگران مي‌تواند آثار مهمي نيز بر ساختار سياسي تركيه بر جا بگذارد. سه‌ماه مانده به انتخابات رياست‌جمهوري و پارلماني تركيه -كه قرار است بهار سال آينده برگزار شود- انتقادها از عملكرد دولت اردوغان در واكنش به زلزله و آمادگي كشور براي مواجهه با اين پديده طبيعي به‌شدت افزايش يافته است. درحالي كه تركيه در سه سال گذشته با مشكلات شديد اقتصادي مواجه بود و تورم نزديك به ۶۰درصد، هزينه زندگي را براي اتباع تركيه به شكل بي‌سابقه‌اي افزايش داده است، وقوع زلزله ۷،۸ ريشتري در جنوب تركيه، حجم انتقادها را از دولت اردوغان به شكل كم‌سابقه‌اي افزايش داده است. منتقدان دولت اردوغان مي‌گويند كه تيم‌هاي امداد و نجات بعد از وقوع زلزله بسيار دير به مناطق حادثه ديده رسيده‌اند، هماهنگي ميان امدادگران دولت مركزي و امدادگران محلي بسيار كم بود و از امكانات ارتش براي امداد و نجات در روزهاي نخست استفاده نشد. همچنين گروه‌هاي مخالف دولت مي‌گويند كه بعد از دو‌دهه دريافت ماليات‌هاي مضاعف براي آمادگي در مقابل زلزله، از موجودي صندوق ذخيره به درستي استفاده نشده است و منابع سوءمديريت شده‌اند و شهرداري‌ها در طول سال‌هاي گذشته با دريافت جريمه از سازندگان ساختمان‌ها، در برابر استانداردهاي الزامي براي مقاوم‌سازي ساختمان‌ها در مقابل زلزله چشم‌پوشي كرده‌اند.
زلزله دوشنبه گذشته در جنوب تركيه تاكنون بيش از
۲۰ هزار كشته در اين كشور برجا گذاشته است. براساس آمار اعلامي از سوي دولت تركيه، بيش از ۵ هزار ساختمان بر اثر زلزله ۷،۸ ريشتري كاملا تخريب شده‌اند. دولت تركيه عمليات امداد و نجات گسترده‌اي را براي كمك به زلزله‌زدگان مديريت كرده است. بيش از ۱۴۱ هزار امدادگر از سراسر تركيه براي كمك به آسيب ديدگان و جست‌وجوي آوار به منطقه اعزام شده‌اند. تلاش گسترده براي توزيع غذا، پتو و پوشاك و برپايي چادر و كانكس براي اسكان موقت ده‌ها هزار بي‌خانمان ناشي از زلزله، در شرايط سرماي شديد مناطق زلزله‌زده، در رسانه‌های تركيه بازتاب زيادي پيدا كرده است. اما اين تلاش‌ها باعث نشده است كه انتقادها از عملكرد دولت در واكنش به اين واقعه كاهش پيدا كند. بسياري از شهروندان مناطق زلزله‌زده، مي‌گويند كه واكنش دولت و نهادهاي امدادرسان ديرهنگام بود و در ساعات اوليه پس از زلزله، نهادهاي دولتي خودشان را به منطقه نرساندند تا جايي كه در بسياري از نقاط، مردم و گروه‌هاي محلي مجبور به تلاش براي پيدا كردن نجات‌يافتگان از زير آوار بودند.
زلزله‌اي كه ساختار سياسي كشور را
تكان مي‌دهد
دنيز يوجل، روزنامه‌نگار ترك منتقد دولت اردوغان، كه بعد از زنداني شدن در تركيه به آلمان پناه برده است، در يادداشتي براي روزنامه ولت، با عنوان «زلزله قبلا يك‌بار سرنوشت اردوغان را رقم زده است»، استدلال مي‌كند كه انتقادهاي گسترده از دولت بولنت اجويت در پس زلزله شديد ازمير در سال ۱۹۹۹، يكي از عواملي بود كه سه سال بعد باعث انتخاب حزب عدالت و توسعه و نخست‌وزيري رجب طيب اردوغان به نخست‌وزيري تركيه شد. او مي‌گويد كه سوءمديريت دولت اردوغان در پي زلزله اخير هم مي‌تواند در نتيجه انتخابات پيش روي تركيه كه قرار است بهار سال ۱۴۰۲ برگزار شود، سرنوشت‌ساز باشد. گونول تول، مدير برنامه تركيه در انديشكده موسسه خاورميانه در نشريه فارن پاليسي مي‌نويسد: «[قبل از به‌قدرت رسيدن در سال ۲۰۰۲] اردوغان مشكلات ناشي از فساد گسترده، دولت‌هاي ناكارآمد و مسووليت‌ناپذيري نهادهاي دولتي در دهه ۱۹۹۰ را سرزنش مي‌كرد و وعده داده‌بود كه در دوران حكومت او، همه‌چيز به شكل گسترده‌اي تغيير كند. همه‌چيز هم تغيير كرده است و هم نكرده است. روزگاري كه دعواهاي دروني باعث ناتواني در تصميم‌گيري در دولت‌هاي ائتلافي مي‌شد، گذشته است. اردوغان در دو دهه‌اي كه قدرت را دراختيار داشت، قدرت را در دستان خودش منحصر كرده است. اما در اين مسير او نهادهاي دولتي را از قدرت تهي كرده است، نزديكان خود را در مقام‌هاي كليدي منصوب كرده است، سازمان‌هاي مدني و غيردولتي را كاملا نابود كرده است و قدرت را دراختيار آدم‌هاي خودش گذاشته است و دايره‌اي كوچك از وفاداران به خود ايجاد كرده است. مجموعه اين رفتارها مسير را براي فاجعه‌اي كه دوشنبه گذشته كشور را تكان داد، هموار كرد.»
سولي اوزل، استاد دانشگاه قدير خاص استانبول به ان‌پي‌آر مي‌گويد: «فقط مي‌توان گفت كه اين دولت آمادگي كافي نداشت.» ميكاييل گل، ۵۳ ساله، يكي از شهروندان منطقه كه ۵ نفر از اعضاي خانواده‌اش را در زلزله از دست داده است به خبرنگار نيويورك تايمز مي‌گويد: «من ۲۰ سال بود به اين دولت راي مي‌دادم، اما حالا خشمم را براي همه تعريف مي‌كنم. هيچ‌گاه نمي‌بخشم‌شان.»
حتي شخص رجب طيب اردوغان هم تعلل دولت در واكنش به فاجعه را تاييد مي‌كند. او كه براي بازديد از مناطق زلزله‌زده به جنوب تركيه رفته است، روز جمعه در استان آديامان گفت: «ما با يكي از عظيم‌ترين فجايع در تاريخ‌مان مواجه شده‌ايم. اين يك واقعيت است كه ما نتوانستيم به آن سرعتي كه دل‌مان مي‌خواست واكنش نشان دهيم.» زمزمه آثار سياسي زلزله در انتخابات آينده تركيه از همين حالا شروع شده است. روز پنجشنبه يك مقام بدون نام تركيه، در گفت‌وگويي با خبرگزاري رويترز تلويحا از به تعويق افتادن انتخابات پيش رو در اين كشور خبر داد. وي در گفت‌وگو با رويترز گفته است كه اين زلزله مي‌تواند «مشكلات شديدي» را براي راي‌گيري ايجاد كند. با اين حال هنوز رسما خبري در مورد تعويق انتخابات منتشر نشده است.
بهره‌برداري ائتلاف اپوزيسيون
از ضعف دولت در واكنش به زلزله
فردا قرار است كه ائتلافي از شش حزب اپوزيسيون، نامزد مشترك خود را براي رويارويي با اردوغان در انتخابات پيش رو معرفي كنند. ائتلافي كه با عنوان «ميز شش نفره» شناخته مي‌شود، قصد دارد با جمع كردن هواداران شش گروه سياسي مخالف اردوغان، به حكومت دو دهه‌اي حزب عدالت و توسعه بر تركيه پايان دهد. اين ائتلاف شامل حزب جمهوري‌خواه خلق، به رهبري كمال قليچ‌داراوغلو، حزب خوب، به رهبري مارال آكشنر، حزب سعادت به رهبري تمل كاراملا اوغلو، حزب دموكرات به رهبري گولتكين اويزال، حزب دموكراسي و پيشرفت به رهبري علي باباجان و حزب آينده به رهبري احمد داوداوغلو است. اعضاي اپوزيسيون از همان روزهاي ابتدايي پس از زلزله، تلاش كردند تا واكنش دولت را به يك موضوع تبليغاتي براي انتخابات آينده تبديل كنند و رجب طيب اردوغان را به دليل ناآمادگي براي رويارويي با اين فاجعه طبيعي و تعلل در عمليات امداد و نجات سرزنش كنند.
تا پيش از زلزله، برآورد مي‌شد كه انتخابات پيش رو يكي از نزديك‌ترين و غيرقابل پيش‌بيني‌ترين انتخابات‌هاي دهه‌هاي اخير در تركيه باشد. اما به نظر مي‌رسد كه وقوع زلزله، شرايط را براي مخالفان اردوغان اندكي بهتر كرده‌باشد. كمال قليچ‌دار اوغلو، رهبر حزب جمهوري‌خواه خلق و يكي از ۶ عضو ائتلاف اپوزيسيون مي‌گويد: «اينها در اين موضوع هم مانند همه مسائل ديگر شكست خوردند، نمي‌دانند كه چگونه دولت را اداره كنند. اگر قرار باشد يك فرد را مسوول اين فرآيند بدانيم، آن فرد اردوغان است. مساله اين است كه در ۲۰ سال گذشته، حزب حاكم كشور را براي زلزله آماده نكرده‌بود.» كمال قليچ‌دار اوغلو، در روزهاي ابتدايي پس از زلزله به مناطق زلزله‌زده سفر كرد و پاي صحبت‌هاي آسيب‌ديدگاني نشست كه از عملكرد دولت انتقاد داشتند. قليچ‌دار اوغلو معتقد است كه ۲۰ سال حكومت اردوغان باعث اين فاجعه شده است و گفته است: «به خاطر سياست‌هاي او است كه به اينجا رسيده‌ايم.»
اردوغان در سفرش به مناطق زلزله‌زده، در استان ختاي، با انتقاد تند از مخالفانش گفته است: «نمي‌توانم تحمل كنم كه برخي افراد با هدف بهره‌برداري سياسي كارزار انتشار اخبار منفي راه انداخته‌اند.» تركيه هفته گذشته با ادعاي انتشار اخبار دروغين، شبكه اجتماعي توييتر را در اين كشور فيلتر كرد، هر چند ۲۴ ساعت بعد با توافق كمپاني توييتر به رعايت خواسته‌هاي دولت تركيه در مورد مقابله با اخبار جعلي، اين شبكه اجتماعي دوباره روي مردم تركيه باز شد. اردوغان در مورد واكنش دولت به اين فاجعه در ختاي گفت: «قطعا كمبودهايي وجود داشت ... نمي‌شود براي مقابله با چنين فاجعه‌اي آمادگي كامل داشت. اما حالا همه‌چيز رديف شده است.»
سوءمديريت منابع مالي آمادگي براي زلزله
منتقدان اردوغان مي‌گويند دولت او منابع مالي گسترده‌اي را كه براي مقابله با زلزله دراختيار دولت قرار داشت، در جاهاي ديگر هزينه كرده است و به جاي آماده كردن كشور براي مقابله با چنين فاجعه‌اي، منابع را صرف ساختن بزرگراه‌ها و پروژه‌هاي بزرگي كرده است كه پيمانكاران آن نزديك به مقام‌هاي دولتي بوده‌اند. به گفته منابع تركيه در بسياري از مناطق زلزله‌زده، ساختمان‌هايي فروريخته‌اند كه سن آنها از ۱۰ سال تجاور نمي‌كرد يا حتي در دو سال گذشته ساخته‌شده‌بود، آن‌هم در شرايطي كه در پي زلزله ۱۹۹۹ ازمير، در سراسر تركيه قوانين سختگيرانه‌اي براي مقاوم‌سازي ساختمان‌ها در مقابل زلزله وضع شده است. اما تخريب اين ساختمان‌هاي نوساز، نشان مي‌دهد كه مقررات به سادگي زير پا گذاشته‌شده‌اند.
اما مساله فقط مربوط به ساختمان‌ها نمي‌شود. راه‌ها و جاده‌هاي بين شهري هم مشكلات زيادي را براي كمك‌رساني به زلزله‌زدگان ايجاد كردند. در بسياري از مناطق امدادگران به دليل مواجهه با جاده‌هاي آسيب‌ديده از رسيدن به موقع به مناطق زلزله‌زده بازماندند. به گزارش رسانه‌هاي تركيه بسياري از بازماندگان در مناطق زلزله‌زده شكايت دارند كه تا ساعت‌ها پس از زلزله، در هواي سرد، بدون آب و غذا رها شده‌اند و خيلي‌ها گفته‌اند درحالي كه مي‌توانستند صداي نزديكان‌شان را از زير آوار بشنوند، ساعت‌ها و روزها منتظر رسيدن گروه‌هاي امدادي مانده‌اند. اردوغان در سفري كه به مناطق زلزله‌زده داشت، وعده داد كه ۱۰ هزار ليره (نزديك به ۵۰۰ دلار) به هر يك از خانوارهاي آسيب‌ديده از زلزله كمك بلاعوض ارايه بدهد و در عرض يك سال ساختمان‌هاي مسكوني منطقه را بازسازي كند.
يكي از سوالات بزرگ در ذهن شهروندان تركيه اين است كه منابع ناشي از جمع‌آوري ماليات‌هاي موسوم به «ماليات مسووليت مشترك زلزله» كجا هزينه شده است؟ به گزارش بي‌بي‌سي، اين ماليات‌ها درست بعد از زلزله ۱۹۹۹ ازمير وضع شدند و قرار بود منابع آن صرف مقاوم‌سازي ساختمان‌ها در مقابل زلزله شود. يكي از اين ماليات‌ها مربوط به اپراتورهاي تلفن همراه، تلويزيون و راديوهاي خصوصي بود كه حدود ۸۸ ميليارد ليره (۴ ميليارد و ۶۰۰ ميليون دلار) نصيب دولت كرده است. دو سال پيش اين ماليات‌ها ۱۰درصد اضافه شد. اما دولت هرگز توضيح نداده است كه منابع حاصل از اين ماليات را كجا هزينه كرده است. كمال قليچ‌دار اوغلو، يكي از رهبران اپوزيسيون مي‌گويد: «آنها با ماليات‌هاي زلزله، سبيل اطرافيان‌شان را چرب كردند. اين پول‌ها كجاست؟ همه گم شده است.»
علاوه بر ماليات‌ها «مسووليت مشترك زلزله»، مساله مقررات شهرسازي است كه از سال ۲۰۱۸ با تصميم دولت براي صدور معافيت براي ساختمان‌ها با پرداخت جريمه، ناديده گرفته‌شد. به نوشته بي‌بي‌سي نزديك به ۶ ميليون ساختمان در سراسر تركيه با پرداخت جريمه، از مقررات شهرسازي مربوط به زلزله معاف شده‌اند. اين جريمه‌ها ميلياردها ليره به جيب دولت تركيه واريز كرده است. سال ۲۰۱۹ زماني كه ريزش يك ساختمان در استانبول ۲۱ كشته برجا گذاشت، انجمن مهندسي عمران تركيه تاكيد كرد كه پرداخت جريمه براي معافيت از مقررات ساختمان، شهرهاي تركيه را به گورستان تبديل مي‌كند. به گفته پلين پينار‌گيريتلي اوغلو، از دانشگاه استانبول، در ۱۰ شهري كه بر اثر زلزله آسيب ديده‌اند دست كم ۱۰۰ هزار ساختمان فرم‌هاي معافيت از مقررات را پر كرده‌اند. به گفته وي در اين شهرها تراكم زيادي از ساخت و سازهاي غيرقانوني وجود داشت. او به بي‌بي‌سي مي‌گويد: «جريمه‌هاي معافيت نقش جدي در تخريب ساختمان‌ها بر اثر اين زلزله بازي كرد.»
غيبت ارتش از عمليات امدادرساني
اردوغان در بازديدش از مناطق زلزله‌زده گفت: «عده‌اي آدم‌هاي بي‌شرف و دروغگو، اظهارات غلطي مطرح كرده‌اند كه ما هيچ اثري از سربازان ارتش يا پليس نديديم. سربازان و پليس‌هاي ما شرافتمند هستند. اجازه نمي‌دهيم كه هيچ‌كس در مورد آنها بد بگويد.» مخالفان اردوغان معتقدند كه او دست ارتش را بسته است. سال ۱۹۹۹ ارتش نقش محوري در كمك‌رساني به آسيب ديدگان زلزله بازي كرد، اما در زلزله اخير، ارتش بعد از چندين روز وارد عمل شد.
توركر ارتورك، از فرماندهان پيشين نيروي دريايي تركيه كه پس از زلزله ۱۹۹۹ به فرماندهي مركز بحران در ارتش براي مقابله با فجايع طبيعي انتخاب شده‌بود، در مصاحبه‌اي گفته است كه سال ۱۹۹۹ ارتش به سرعت براي امدادرساني مداخله كرد. اما در سال‌هاي اخير اردوغان توانايي ارتش در مداخله براي مواجهه با بلاياي طبيعي را محدود كرده است و ارتش هم برنامه‌ريزي و آموزش براي مداخله در چنين بحران‌هايي را متوقف كرده است. به گفته ارتورك، دولت بعد از چند روز و بعد از آنكه با انتقادهاي گسترده عمومي مواجه شد از ارتش خواست كه وارد عمل شود. اين فرمانده پيشين ارتش تركيه مي‌گويد: «همه‌چيز به دليل مديريت يك‌نفره رخ داد. در يك دولت خودكامه، همه تصميم‌هاي در صدر حكومت گرفته‌مي‌شود و همه منتظر دستور از بالا مي‌مانند.» علي‌رغم اين انتقادها، ارتش تركيه گفته است كه از روز اول ۲۵ هزار سرباز ارتش به مناطق زلزله‌زده اعزام شده‌اند.
مصوح محروقي، مدير بنياد آكوت مي‌گويد: «در سراسر جهان، سازماندهي شده‌ترين و به لحاظ تجهيزات قوي‌ترين سازمان‌ها در هر كشور نيروهاي مسلح هستند كه ابزارهاي وسيعي در اختيار دارند. به همين دليل است كه همه جا از آنها در مواجهه با بلاياي طبيعي استفاده مي‌كنند.» اما در تركيه مسووليت كاملا برعهده آفاد، سازمان غيرنظامي بلاياي طبيعي و امور اضطراري قرار داده‌شده است كه ۱۰ تا ۱۵ هزار نفر كارمند دارد و در اين شرايط گروه‌ها و سازمان‌هاي غيردولتي مانند آكوت با نزديك به ۳۰۰۰ داوطلب به كمك آن مي‌آيند. محروقي مي‌گويد كه شرايط امداد و نجات در زلزله اخير، از سال ۱۹۹۹ بسيار وسيع‌تر است، اما ارتش مجبور شد منتظر بماند تا دستور از دولت برسد، به همين دليل تاخير زيادي در امداد و نجات ايجاد شد.