گرفتاري نگاه هاي تبعیض آمیز به زنان
نگاه تمسخرآميز بعضي مسوولان به فيزيك طبيعي زنان از كجا ريشه مي‌گيرد؟
نيره خادمي
هفته گذشته نوبت به ابوالقاسم طالبي رسيد كه روي آنتن رسانه ملي از خصوصيات فيزيولوژيك بدن زنان سخن بگويد و آنان را به تمسخر بگيرد و هنرمندان زن را به واسطه يائسگي مورد توهين قرار دهد؛ نگاهي كه از سوي رييس سازمان صدا و سيما مورد تاييد بود و گويا فقط با ادبيات آن مساله داشت اما اساسا اين ادبيات از كجا آمده است؟ چه چيزي اين نگاه را تقويت مي‌كند؟
بسياري از جامعه‌شناسان چنين رفتارهايي را ناشي از ديدگاه‌هاي مردسالارانه در جامعه مي‌دانند كه حتي در ادبيات كهن هم وجود دارد و نيره توكلي، جامعه‌شناس، دكتراي جامعه‌شناسي و پژوهشگر حوزه زنان به عنوان يكي از اين افراد توضيحاتي به «اعتماد» مي‌دهد. به گفته او اين رفتار به لحاظ ديدگاه مردسالار تازگي ندارد و ريشه‌دار است. «زناني كه اعتراض دارند به ويژه درباره جايگاه خود، قرباني نيستند. آنها خواستار برداشته شدن مراتب جامعه مردسالار و انواع تبعيض‌ها از جمله تبعيض جنسيتي هستند. در جامعه مردسالار، زن موجودي براي لذت و تمتع مردان است و نگاه شيءواره به او وجود دارد. فلسفه وجودي او در اين نگاه سرويس دادن است بنابراين تا زماني كه زن به عنوان شيء نو، سالم و جوان است ارزش بيشتري دارد؛ نه اينكه خود «او» ارزش داشته باشد، بلكه از نظر آنان ارزش استفاده ابزاري دارد. در فرهنگ كهن هم پير بودن به ويژه براي زنان به تنهايي جرم است و زنان پير را به عجوزه، جادوگر و دنيا را به عجوزه هزار داماد تشبيه مي‌كنند. اين باور وجود دارد كه در زمان جواني مي‌توان براي زن حد و مرز تعيين كرد و وقتي ازدواج كرد براي سفر و تصميم‌گيري‌هاي او تصميم‌گيري كرد و از همين ديدگاه مي‌توان براي زن جوان محدوديت قائل شد ولي براي زن پير نمي‌شود. اين تصور وجود دارد كه زن جوان از نظر هورموني قابل كنترل‌تر باشد و چون جوان است، شهوت‌ران است و اگر كاري انجام مي‌دهد، از روي جاه‌طلبي است. او در اين نگاه سرزنش و قرباني مي‌شود. اين زن تا زماني كه عليه آزار جنسي، تبعيض‌ها و سوءاستفاده‌ها اعتراضي نكند، پاك و معصوم شمرده مي‌شود و وقتي اعتراض مي‌كند با اين پاسخ روبه‌رو مي‌شود كه مي‌خواهد خودي نشان دهد يا آنچنان تحفه‌اي نيست. زني كه جواب رد مي‌دهد با واكنش‌هايي چون اسيدپاشي مواجه مي‌شود يا ناز مي‌كند و دنبال جلب‌توجه است. وقتي به سمت سالمندي مي‌رود به جاي اينكه به جايگاه پختگي، قدرت و مقاومت برسد به سوءاستفاده متهم مي‌شود و اينكه مي‌خواهد خود را مطرح كند.» او مي‌گويد كه قوانين محدودكننده به معناي تاييد رسمي خشونت و اهانت به زنان است: «مسلما اين رفتارها را به تنهايي با قانون نمي‌شود اصلاح كرد ولي تصويب قوانيني كه بتواند تبعيض‌ها را از بين ببرد گام اول است و برآيند تلاش‌ها و كنش‌هايي است كه زنان و مردان جامعه براي رسيدن به بلوغ انجام مي‌دهند. زماني كه اهانت به زنان رسميت نداشته باشد، در جامعه هم رعايت خواهد شد. »به گفته توكلي حتي در كشورهاي ديگر جهان هم به مذاق افراد خوش نمي‌آيد كه از رفتارهاي تبعيض‌آميز حذر كنند ولي به واسطه قوانين و فرهنگ ناچارند زنان و شهروندان جامعه مدني را تحقير نكنند. «همزمان با تصويب قوانيني كه با اهانت جنسيتي، ابزارسازي و شيءسازي زنان براي استفاده مردان مخالفت كند رسانه ملي هم بايد زنان موجود در جامعه را نشان دهد و در زمينه از بين بردن اين فرهنگ كار كند.»
طالبي در آن برنامه گفته بود: «برخي سلبريتي‌هاي زن يائسه شدن خود را تقصير جمهوري اسلامي مي‌دانند. اگر در جمهوري اسلامي نبوديد و در امريكا هم بوديد، اين اتفاق براي‌تان مي‌افتاد. تا ديروز جوان‌تر بوديد و روي بورس بوديد. خب هر كسي يك دوراني دارد؛ چرا به جمهوري اسلامي فحش مي‌دهيد؟» واكنش بهروز افخمي هم در مقابل او لبخند بود اگرچه بسياري از چهره‌هاي فرهنگي و حتي كانون كارگردانان سينماي ايران هم به طالبي واكنش نشان دادند ولي اين گونه رفتارها آنچنان بي‌سابقه هم نبوده و نيست. در ماه‌هاي گذشته پس از اتفاقات و اعتراضات زنان به نابرابري‌ها برخي امامان جمعه و حتي معاون امنيتي و انتظامي وزير كشور نيز با ادبياتي مشابه زنان را مورد توهين قرار داده‌اند و البته در مقابل هم مورد انتقاد قرار گرفته‌اند. در جريان جنبش « مي‌تو» در ميان سينماگران ايراني هم زنان از گزند توهين‌ها در امان نبودند و فرحبخش، تهيه‌كننده سينما تير امسال 800 زني كه در آيين‌نامه پيشنهادي به خانه سينما براي حمايت از زنان در برابر آزار جنسي و كلامي در محيط كار نقش داشتند را متهم به جرم اشاعه فحشا كرد و گفت كه همه آنان بايد شلاق بخورند.
مهار ديدگاه‌هاي افراطي يك مسير است
پانته‌آ بهرام هفته گذشته در مواجهه با صحبت‌ها در برنامه هفت اين افراد را دو مذكر معرفي كرد كه به خصوصيت فيزيولوژيك زنان خنديده‌اند در حالي كه اين موضوع طبيعي اصلا نمي‌تواند جنبه تحقير داشته باشد. الهام فخاري، روانشناس و فعال سياسي و اجتماعي كه عضو شوراي شهر تهران در دوره پنجم بود هم از قرار گرفتن آنتن رسانه ملي دراختيار چنين افرادي انتقاد كرده و به «اعتماد» مي‌گويد: «فردي فاقد دانش درست، حتي نسبت به ساده‌ترين روندهاي رشد بدني زيستي آدم‌ها در جايگاهي كرسي گرفته و از ادبيات چاله ميداني و ساز و كارهاي دفاعي منفي چون تحقير و تمسخر استفاده كرده است. اينكه كسي در اين سن و سال نداند و نخواهد بداند كه روال رشد بدن، روال طبيعي زيستي و ارزشمند است، مساله او است ولي در شرايطي كه درصد اندكي از جامعه را افرادي با بازخوردهاي پر از تبعيض تشكيل مي‌دهند اين رسانه كه با سرمايه مردم اداره مي‌شود و نقش آموزش فرهنگي عمومي دارد چگونه و چرا دراختيار چنين افرادي است؟ چنين سخناني، برخاسته از ديدگاهي است كه جنسيت را برنمي‌تابد، بلوغ دختران را توام با شرم و ناخرسندي مي‌بيند و در عين حال دچار تعارض و تناقضي در رابطه با جنسيت زن است و او را ابژه‌اي جنسي براي خرسندي جنس ديگر و در خدمت زادآوري مي‌بيند نه يك انسان با تماميت بدني و رواني در بافت اجتماع. براي همين پايان مرحله رشدي بدني تخمك‌گذاري ماهانه از نظرش كنايه و تمسخرآميز مي‌شود و به خود حق مي‌دهد براي فروكاستن ديدگاه مخالف خود به موضوع بود و نبود سيكل ماهانه زيستي بدن طرف مقابل حمله كند. اين همان ديدگاهي است كه به افراد درگير معلوليت وجود دارد و زيست عادلانه و روزمره معلولان در زندگي شهروندي برايش بي‌اهميت است؛ نگاهي افراطي تبعيض‌آميز كه در استدلال منطقي و شناختي كم مي‌آورد و به شكل و تن و جنسيت و سن و سال و... حمله و اصل بحث را منحرف مي‌كند.» او واكنش اجتماعي به اين قضيه را اميدبخش و نشانه حساس بودن جامعه و چهره‌ها به ارزشمندي و احترام به تن و بدن مي‌داند: «برخلاف برخي افراد، كليت جامعه نسبت به رشد و مراحل مختلف رشدي و نسبت زن و مرد بودن آگاه‌تر و روادارتر است و كليت سبك زندگي نسل‌هاي جوان‌تر هم نشان مي‌دهد كه به تن و روان اهميت بيشتري قائل مي‌شوند. رشد و مردم‌سالاري و مهار ديدگاه‌هاي افراطي يك مسير است نه يك مقصد يا هدف و نياز به پايداري مراقبت حساسيت فعال و هوشيار بودن دارد.» الهام فخاري مي‌گويد از دوره‌هايي كه در شورا بوده احترام به زن، تن و روان انسان‌ها و حرمت اجتماعي را از سوي همكاران به ياد دارد و به مدت چهار سال هم به عنوان نخستين زن در سمت رياست شوراي شهرستان‌هاي استان تهران انتخاب شده است: « اين به معني اين نيست كه پنج، شش سال پيش افرادي باچنين ديدگاه‌ها و نگاه تحقيرآميز نبودند، هميشه بوده و هستند ولي جايگاه و تريبون‌ها براي اين نوع گفتار يكطرفه نبوده است.»
پيشينه نگاه‌هاي جنسيتي
زنان در اجتماع و قوانين و حتي مناسبات دولتي همواره با محدوديت‌هايي روبه‌رو بوده‌اند و اين محدوديت‌ها در دوره‌هاي مختلف همواره با فراز و فرودهايي مواجه بوده است. به عنوان مثال افزايش سهميه زنان در دولت تا سال 97 به نزديكي 30درصد و تنها در شورا به 30درصد رسيد ولي سال 98 در جريان تلاش نمايندگان زن مجلس براي تغيير قانون انتخابات مجلس و افزايش سهم آنان در ليست احزاب و فهرست‌هاي انتخاباتي مشخص شد كه حتي نمايندگان احزاب اصلاح‌طلب چندان تمايلي به عملي شدن آن ندارند. وجه ديگر اين ماجرا در قوانين به ظاهر حمايتي از آنان شكل گرفت و در نظر گرفتن مرخصي‌هاي زايمان و صحبت درباره كاهش ساعات كار زمينه حذف بيشتر آنان از فضاي كار را مهيا كرد. قوانين در برابر مسائلي چون همسركشي و همسرآزاري نتوانست به كمرنگ شدن نگاه قيم‌مآبانه بينجامد و اين رويه موجب تداوم نگاه از بالا به پايين به زنان به ويژه در ساختارهاي سنتي شد. فراتر از آن، اعتراض‌هاي زنان به انواع آزارهاي كلامي و جسمي به تمسخر گرفته شد و به همين دليل هر بار زنان در محيط‌هاي كاري نسبت به آن گلايه كردند طرد شدند، مورد تمسخر قرار گرفتند يا درنهايت انگ‌هايي براي آنها به همراه داشت.
نگاه‌هاي تبعيض‌آميز و گاه تحقيرآميز پيشينه‌هاي ديگري هم دارد. سال 88 احمدي‌نژاد در يك گفت‌وگوي زنده تلويزيوني درباره روند انتخاب وزراي زن چنين جملاتي را به كار برد كه نشان‌دهنده وجود چنين نگاهي حتي در جلسات رسمي بود: «مثلا در دولت وقتي خانم‌ها نيستند اعضا چند تا شوخي هم مي‌كنند اما وقتي خانم‌ها هستند مواظبت بيشتري صورت مي‌گيرد.» اسفند 94 قاضي‌پور، نماينده اروميه در مجلس هم سخنان توهين‌آميزي را مطرح كرده بود و اين فقط دو جمله آن است: «مجلس جاي كره الاغ نيست! مجلس جاي زنان نيست؛ جاي مردان است.» اين حر‌ف‌ها هم زمينه اعتراضات فراواني شد و درنهايت هم منجر به ردصلاحيت اين نماينده در دوره‌هاي بعدي مجلس شد.
پس از آن بحث جنجالي ديگر در سال 97 در مجلس شكل گرفت؛ زماني كه جهانبخش محبي‌نيا مشغول صحبت بود و همزمان از ميكروفن باز يكي از نمايندگان جمله «به ما اين دختر خوشگل‌ها رو نشون بده» پخش شد. سليمي، عضو هيات نظارت بر رفتار نمايندگان همان زمان گفت كه بررسي‌ها درباره صحت آن انجام مي‌شود و شايد حتي صداگذاري باشد ولي اين موضوع از سوي كياني، مديركل فرهنگي و روابط عمومي مجلس رد شد و گفت كه صداگذاري نبوده است. خرداد امسال هم حرف‌هاي بانكي‌پور، نماينده اصفهان درباره ازدواج زنان با مردان مسلمان و شيعيان بار ديگر جنجال آفريد و منجر به اعتراض بسياري از شخصيت‌هاي فرهنگي، سياسي و اجتماعي و حتي نمايندگان زن مجلس شد.