داستان يك خيانت
چگونه «سیا» به آفريقاي جنوبي كمك كرد تا نلسون ماندلا رهبر جنبش ضد آپارتايد را بازداشت كند؟
محمدحسين لطف‌الهي
جزييات جديدي كه نشريه تايم از زندگي رهبر جنبش ضد آپارتايد آفريقاي جنوبي منتشر كرده، نشان مي‌دهد سازمان اطلاعات مركزي ايالات متحده (CIA) در سال 1962 براي دستگيري نلسون ماندلا به دولت نژادپرست آفريقا كمك كرده است.
چرا اين گزارش مهم است؟
در اين گزارش آمده است كه بر اساس شواهد به دست آمده، جان اف كندي، رييس‌جمهور وقت ايالات متحده و دولت او كه در آن زمان در داخل امريكا با جنبش حقوق مدني درگير بودند، در دستگيري نلسون ماندلا، رهبر جنبش ضد آپارتايد آفريقاي جنوبي نقش داشتند. ماندلا به دليل رهبري كنگره ملي آفريقا (ANC) كه با سياست‌هاي نژادپرستانه دولت آپارتايد آفريقاي جنوبي - از جمله وضعيت بسيار بدي كه براي شهروندان سياهپوست اين كشور به وجود مي‌آورد - مخالف بود، 27 سال از عمر خود را در زندان سپري كرد.
ماندلا سرانجام در سال 1990 با فروپاشي آپارتايد از زندان آزاد شد و 4 سال بعد در سال 1994 مردم آفريقاي جنوبي او را به عنوان اولين رييس‌جمهور سياهپوست اين كشور برگزيدند. او به مدت 5 سال رييس‌جمهور آفريقاي جنوبي بود و سرانجام در سال 2013 و در 95 سالگي درگذشت.
ماندلا چگونه دستگير شد؟
ريچارد استنگل، سردبير سابق نشريه تايم و از جمله كساني كه در نگارش زندگينامه خودنوشت ماندلا همكاري مي‌كرد در اين گزارش از مصاحبه‌اي منتشر نشده با ماندلا روايت كرده كه در سال 1993 ضبط شده بود. او درصدد انتشار يك پادكست درباره ماندلاست. استنگل فاش كرده است كه ماندلا در مصاحبه مذكور به او گفته بود يكي از ديپلمات‌هاي امريكايي مستقر در آفريقاي جنوبي برنامه‌ها و زمانبندي سفرهاي او را در اختيار دولت آفريقاي جنوبي گذاشته و دولت آفريقاي جنوبي از همين برنامه براي بازداشت ماندلا استفاده كرده است.
در سال 2017، بخشي از اسناد محرمانه سازمان اطلاعات مركزي امريكا كه پيش‌تر از سوي استنگل توصيف شده بود، از طبقه‌بندي خارج شد. در اين اسناد نلسون ماندلا به عنوان «يك كمونيست احتمالي» نام برده شده و شواهدي وجود دارد كه نشان مي‌دهد سازمان سيا رهبر كنگره ملي آفريقا را در يك سفر خارجي زير نظر دارد.
جزييات موجود در اسناد بيانگر آن است كه سازمان اطلاعات مركزي امريكا اطلاعات دقيقي از سفرهاي خارجي ماندلا به دست آورده و با تحويل اين اطلاعات به دولت آفريقاي جنوبي كمك كرد تا او در سال 1962 در حالي كه از دوربان به ژوهانسبورگ مي‌رفت، دستگير شود.
تايم مي‌نويسد: بعدازظهر روز يكشنبه 5 آگوست 1962 نلسون ماندلا سوار بر يك آستين وست مينيستر آخرين مدل از دوربان به سمت ژوهانسبورگ مي‌رفت. فاصله دو شهر حدود هفت ساعت رانندگي بود. با اينكه ماندلا لباس راننده‌ها را پوشيده بود اما سيسيل ويليامز، كارگردان كمونيست تئاتر در آفريقاي جنوبي و عضو مخفي كنگره ملي آفريقا كه خود يك سفيدپوست بود، رانندگي مي‌كرد. در آن زمان هيچ كس مثل ماندلا، مخالف رژيم آپارتايد و رهبر شاخه نظامي تازه تاسيس كنگره ملي آفريقا در آفريقاي جنوبي تحت تعقيب نبود. به گفته نزديكانش، ماندلا در شب قبل از اين اتفاق جلسات زيادي داشت و او به هيچ‌وجه درباره تلاش رژيم براي پيدا كردن و بازداشت او نگران به نظر نمي‌رسيد. چند ساعت پس از شروع سفر، چند مايل كه از شهر هاويك فالز گذشته بودند يك خودرو فورد جلوي خودروي حامل ماندلا پيچيد و به ويليامز علامت داد كه در كنار جاده بايستد. ماندلا دقيقا مي‌دانست چه اتفاقي مي‌افتد؛ او بازداشت شد.
يك توطئه آشكار
اسناد جديد كاملا در تاييد ادعاهايي هستند كه دونالد ريكارد، افسر بازنشسته سازمان اطلاعات مركزي ايالات متحده در گفت‌وگو با جان ايروين، مستندساز بريتانيايي مطرح كرده بود. به گفته ريكارد، او در نشستي توجيهي، اطلاعاتي را كه از ماندلا داشت در اختيار پليس آفريقاي جنوبي گذاشته بود: «ماندلا به‌طور كامل تحت كنترل اتحاد جماهير شوروي بود. او اسباب بازي مسكو بود. او ممكن بود در آفريقا جنگ راه بيندازد و اگر اين جنگ راه مي‌افتاد، ايالات متحده ناگزير بود، مداخله كند. شوروي همه كار حاضر بود انجام دهد تا روي منابع معدني آفريقا تسلط پيدا كند. ما بايد ماندلا را متوقف مي‌كرديم.»
نشريه تايم از سال 2021 درخواست‌هاي قانوني متعددي را ذيل قانون «آزادي اطلاعات» ثبت كرده و از سازمان اطلاعات مركزي ايالات متحده خواسته بود اسناد مرتبط با همكاري‌هاي اين سازمان با پليس آفريقاي جنوبي را در اختيار اين نشريه قرار دهد.
در پاسخ به اين درخواست‌ها، سازمان اطلاعات مركزي امريكا اعلام كرد كه «نمي‌تواند وجود يا عدم وجود اين اسناد را تاييد يا تكذيب كند.» اين سازمان از اظهارنظر روي گزارش نشريه تايم هم خودداري كرده است.
روايت‌هايي از گذشته
زماني كه نلسون ماندلا در سال 1962 دستگير شد، در حال بازگشت از سفري دو ماهه در سراسر قاره آفريقا بود. او در اين سفر آموزش نظامي مي‌ديد و براي كارزار نظامي كنگره ملي آفريقا پول جمع‌آوري مي‌كرد.
از آن زمان تا امروز، رسانه‌ها گزارش‌هاي زيادي را در خصوص ارتباط بين دستگيري ماندلا و دولت ايالات متحده منتشر كرده‌اند. روزنامه ژوهانسبورگ استار در مقاله‌اي كه در سال 1986 منتشر كرد به نقل از «يك افسر بازنشسته پليس» آورده است كه پليس آفريقاي جنوبي از طريق يك ديپلمات امريكايي در شهر دوربان كه مامور سازمان سيا بود از جاي نلسون ماندلا آگاهي يافت.
چهار سال بعد، روزنامه Atlanta Journal-Constitution يك روزنامه محلي در ايالت جورجيا گزارش داد كه «يك افسر اطلاعاتي بازنشسته» كه يك مقام اجرايي ارشد سازمان سيا بوده تمام اطلاعات درباره مكان استقرار و جزييات سفر ماندلا را در اختيار آفريقاي جنوبي گذاشته است. در اين مقاله آمده است: «سازمان اطلاعات مركزي امريكا در آن زمان ماندلا و كنگره ملي آفريقا را يك تهديد براي ثبات و امنيت آفريقاي جنوبي مي‌دانست. ايالات متحده در آن زمان به تازگي قراردادي براي همكاري نظامي با آن كشور به امضا رسانده بود و آفريقاي جنوبي يك منبع بسيار مهم اورانيوم و ساير مواد معدني استراتژيك به شمار مي‌رفت. مهم‌تر از همه، رژيم آپارتايد آفريقاي جنوبي يكي از مورد اطمينان‌ترين متحدان غرب عليه شوروي بود؛ ابرقدرتي كه با بسياري از كشورهاي تازه استقلال يافته آفريقايي رابطه خوبي داشت. در آن زمان، حضور و نفوذ اطلاعاتي ايالات متحده در منطقه از دولت آفريقاي جنوبي بيشتر بود.» اين مقاله از يك افسر بازنشسته آفريقاي جنوبي به نام جرارد لودي نقل مي‌كند كه سيا يك خبرچين در دوربان داشت كه اطلاعات سفر ماندلا را به دست آورد و اين اطلاعات بعدا در اختيار پليس آفريقاي جنوبي قرار گرفت.
ماندلا و ايالات متحده
نويسنده تايمز نگاه ماندلا به رابطه با ايالات متحده را اينچنين توصيف مي‌كند: «ماندلا شاكي بود كه امريكا و غرب هيچ‌گاه تا پيش از آزادي‌اش از زندان از او و جنبش ضد آپارتايد حمايت نكردند با اين حال او همواره مي‌دانست كه ايالات متحده به همه چيز با لنز جنگ سرد نگاه مي‌كند. پس از مصاحبه سال 1993 من هيچ‌گاه از او درباره نقش سازمان سيا نپرسيدم و او نيز از زمان رياست‌جمهوري ديگر به‌طور عمومي در اين باره صحبت نكرد. او از ايالات متحده به عنوان متحد و حامي آفريقاي جنوبي استقبال كرد و دوبار براي نمايندگان كنگره ايالات متحده سخنراني كرد.» به نوشته استنگل، وقتي در سال 1993 از ماندلا پرسيده شد كه چگونه مي‌تواند با دشمنانش و كساني كه دستگيرش كردند همكاري كند، پاسخ داد: «وظيفه شما اين است كه با انسان‌ها همكاري كنيد، چراكه آنها انسان هستند؛ نه به اين دليل كه شما فكر مي‌كنيد آنها فرشته هستند.»
بعدازظهر روز يكشنبه 5 آگوست 1962 نلسون ماندلا سوار بر يك آستين وست مينيستر از دوربان به سمت ژوهانسبورگ مي‌رفت. در كنار او سيسيل ويليامز، كارگردان كمونيست تئاتر در آفريقاي جنوبي كه خود يك سفيدپوست بود، حضور داشت و ويليامز رانندگي مي‌كرد. به گفته نزديكانش، ماندلا در شب قبل از اين اتفاق جلسات زيادي داشت و او به هيچ‌وجه درباره تلاش رژيم براي پيدا كردن و بازداشت او نگران به نظر نمي‌رسيد. چند ساعت پس از شروع سفر، چند مايل كه از شهر هاويك فالز گذشته بودند يك خودرو فورد جلوي خودروي حامل ماندلا پيچيد و به ويليامز علامت داد كه در كنار جاده بايستد. او بازداشت شد.
نلسون ماندلا شاكي بود كه ايالات متحده امريكا و غرب هيچ‌گاه تا پيش از آزادي‌اش از زندان از او و جنبش ضد آپارتايد حمايت نكردند با اين حال او همواره مي‌دانست كه ايالات متحده به همه چيز با لنز جنگ سرد نگاه مي‌كند. او از ايالات متحده به عنوان متحد و حامي آفريقاي جنوبي استقبال و دوبار براي نمايندگان كنگره ايالات متحده سخنراني كرد. وقتي در سال 1993 از ماندلا پرسيده شد كه چگونه مي‌تواند با دشمنانش و كساني كه دستگيرش كردند همكاري كند، پاسخ داد: «وظيفه شما اين است كه با انسان‌ها همكاري كنيد، چراكه آنها انسان هستند؛ نه به اين دليل كه شما فكر مي‌كنيد آنها فرشته هستند.»