چگونه تكنيك‌هاي اطلاعات منابع باز به ارتش اوكراين كمك مي‌كند تا واحدهاي نظامي روس را هدف قرار دهند
تصاوير مرگبار در شبكه‌هاي اجتماعي
شهاب شهسواري
بيستم مهر ماه سال جاري، الكسي لبدوف، سرباز روسي، وارد شبكه اجتماعي ف.كونتاكته (VK) پرطرفدارترين شبكه اجتماعي روسيه شد و عكسي از خود در لباس نظامي در حالت نشسته در يك چادر سفيد منتشر كرد. البته او آن‌قدر زرنگ بود كه صورت خود را با يك كلاه نقاب‌دار بپوشاند، اما مشكل اينجا بود كه فراموش كرده بود محل دقيق ارسال پست را كه در روستاي اسوبودن در جنوب دونتسك بود، حذف كند. يك شركت اطلاعات نظامي ارتش اوكراين به اسم مولفار (Molfar) اين پست را بلافاصله پيدا كرد و آن را دراختيار تحليلگران شاخه اطلاعات منابع باز (OSINT) قرار داد. اين شاخه اطلاعات مولفار در عرض چند ساعت يك پرونده كامل از محل قرار گرفتن واحد نظامي لبدوف و ديگر همقطارانش آماده كردند. براساس اين اطلاعات ارزيابي شد كه محل ارسال عكس احتمالا يك پايگاه آموزشي نيروهاي روسي و جدايي‌طلبان هوادار روسيه است. بعد از كشف دو تصوير ديگر از دو شبه‌نظامي هوادار روسيه كه از همين محل منتشر شده بود در كنار برخي شواهد تاييد‌كننده ديگر، اين اطلاعات دراختيار سازمان اطلاعات اوكراين قرار گرفت.
دو روز بعد، در محلي كه سرباز لبدوف عكس خود را ارسال كرده بود، يعني ۴۰ كيلومتر عقب‌تر از خط مقدم روسيه، انفجار و آتش‌بار رخ داد. خدمات امنيتي اوكراين (SBU) خبر اين حمله را در كانال تلگرامي خود اعلام كرد. مشخص نيست كه چند نفر تلفات بر اثر اين حمله بر جا ماند. اما عكس‌هايي كه سرباز لبدوف بعدها در حساب كاربري خود در VK منتشر كرد، نشان مي‌داد كه او از حمله جان سالم به در برده است. اين سرباز روس ديگر در عكس‌هايي كه در شبكه‌هاي اجتماعي منتشر مي‌كند، اطلاعات جغرافيايي را حذف مي‌كند.
خطاهاي ديجيتالي عمده روسيه از سال ۲۰۱۴ و پيش از حمله به كريمه آغاز شد، زماني كه روس‌ها ادعا مي‌كردند كه نيرويي در كريمه ندارند، اما اطلاعات جغرافيايي عكس‌هاي پست شده ازسوي سربازان روسيه نشان مي‌داد كه مسكو در اين مورد دروغ مي‌گويد. به دليل همين خطاها بود كه از سال ۲۰۱۹ ارتش روسيه استفاده از تلفن‌هاي هوشمند را توسط سربازان حين انجام وظيفه ممنوع كرد.
تا پيش از اين استفاده از اطلاعات منابع آزاد، ابزاري براي افشاگري در مورد اتفاق‌هايي كه رخ داده است، ازجمله ادعاها در مورد نقش روسيه در حمله شيميايي به شهر دوما در سوريه يا نقش شبه‌نظاميان هوادار روسيه در سرنگوني هواپيماي مسافربري خطوط هوايي مالزي بر فراز اوكراين استفاده مي‌شد. اما به نظر مي‌رسد اين نخستين‌بار است كه تكنيك‌هاي اطلاعاتي منابع باز مهندسي معكوس شده‌اند تا به جاي اينكه اتفاق‌هاي گذشته را ارزيابي كنند، فعالانه براي هدف قرار دادن نظاميان و تجهيزات دشمن در ميدان نبرد مورد استفاده قرار گيرند. استفاده از اطلاعات منابع باز براي هدف قرار دادن نظاميان باعث شده تا عملكرد اطلاعات عمليات در ارتش‌ها به شكل قابل‌توجهي تغيير كند. در اوكراين و ديگر نقاط اين تغييرات باعث شده تا امكان پوشش خبري جنگ توسط شبكه‌هاي تلويزيوني و عكاسان خبري بسيار محدودتر شود. سرنوشت عكس سرباز لبدوف، فقط يكي از ۷ نمونه‌اي است كه مولفار دراختيار فارن پاليسي درخصوص استفاده از اينترنت براي رهگيري سربازان روس قرار داده است. به گفته مولفار اين اطلاعات پس از ارزيابي دراختيار اطلاعات اوكراين قرار مي‌گيرد تا براساس آن براي حمله برنامه‌ريزي كنند. بخش خصوصي و داوطلبان، پرچمداران اين تكنيك‌هاي اطلاعاتي هستند. شركت مولفار بعد از اينكه كمپاني نوسفر، شركت تخصصي فناوري‌هاي موشكي و ماهواره‌اي توسط يك ثروتمند اوكرايني خريداري شد، از افراد جدا شده از بخش ابزار دقيق نوسفر تاسيس شد. اين شركت كه در اوكراين مستقر است، ۵۶ كارمند دارد و تخصص اصلي آن تحقيقات در حوزه كمپاني‌هاي خصوصي است، اما بعد از آغاز جنگ اوكراين در ۲۴ فوريه ۲۰۲۲ از فرصت براي تنوع حوزه‌هاي كاري استفاده كرد. اداره خدمات امنيت اوكراين (SBU) به دلايل امنيتي حاضر به تاييد همكاري با مولفار يا هيچ كمپاني ثالث ديگري نيست. آرتم استاروسيك، مديرعامل مولفار مي‌گويد: «تنها كاري كه كرديم اين است كه دانش‌مان را از يك استارت‌آپ حوزه فضايي به حوزه كاربرد نظامي منتقل كرديم.» نخستين تماس استاروسيك با ارتش اوكراين، پيش از جنگ و زماني بود كه اداره خدمات امنيت اوكراين از مولفار براي آموزش نيروهاي تازه استخدام‌شده اين اداره براي استفاده از تكنيك‌هاي اطلاعات منابع باز دعوت كرد. وي مي‌گويد: «درست دو هفته بعد از آن جلسه بود كه به من خبر دادند با استفاده از تكنيك‌هايي كه آموخته‌اند، توانسته‌اند نيروهاي روس را پيدا كنند و آنها را هدف قرار دهند.»
مولفار از زمان آغاز جنگ از پشتيباني مالي بنياد پژوهش و توسعه غيرنظامي بهره‌مند شده است، يك موسسه غيردولتي كه از حمايت وزارت دفاع امريكا و دولت بريتانيا برخوردار است. دي كوك، پژوهشگر مركز پژوهش‌هاي استراتژيك و بين‌الملل در واشنگتن به فارن پاليسي مي‌گويد كه ورود مولفار به تحقيقات نظامي نشان‌دهنده رشد چشمگير تقاضا براي خدمات اطلاعات منبع باز در يك دهه گذشته است. به گفته وي اين تقاضا با آغاز جنگ روسيه عليه اوكراين افزايش پيدا كرده است. كوك مي‌گويد: «هر چند اطلاعات منبع باز قبلا براي افشاي جنايات عليه حقوق بشر و اطلاعات گمراه‌كننده در جنگ‌ها، ازجمله در جنگ داخلي سوريه مورد استفاده قرار گرفته بود، اين نخستين جنگ در جريان است كه مزيت‌هاي استفاده از اطلاعات منبع باز در ميدان نبرد به وضوح مشاهده مي‌شود.»
دي كوك مي‌گويد كه بازار شركت‌هاي خصوصي اطلاعات منبع باز رونق پيدا كرده است. به گفته وي، شركت‌هاي اطلاعات تهديد مانند
Recorded Future و Janes، سكوهاي تشخيص واقعه مانند Dataminr و شركت‌هاي ارايه تصاوير ماهواره‌اي مانند Orbital Insight و Planet Labs در سال‌هاي اخير توسعه بيشتري پيدا كرده‌اند. كوك مي‌گويد كه در واكنش به جنگ در اوكراين شركت‌هاي تحقيقاتي مانند Ukraine Digital Verification Lab و OSINT for Ukraine و همچنين ابتكارهايي مانند Ukrainian Weapons Tracker يا the North Atlantic Fellas Organization به تازگي تاسيس شده‌اند كه در اين زمينه فعاليت مي‌كنند. وي مي‌گويد: «با تاسيس اين شركت‌ها و افزايش همكاري داوطلبان و حمايت سازمان‌هاي موجود مانند بلينگكت، جامعه اطلاعات منبع باز غيرنظامي در طول يك سال گذشته به شكل گسترده‌اي رشد كرده است.»
پنج سازمان بزرگ اطلاعاتي امريكا (Booz Allen Hamilton, CSRA, Leidos, SAIC, and CACI International) نيز تعهد بيشتري نسبت اطلاعات منابع باز پيدا كرده‌اند. درنتيجه براساس پيش‌بيني كمپاني ارزيابي VMR حجم بازار صنعت اطلاعات منابع باز كه سال ۲۰۲۱ معادل ۵ ميليارد و ۱۰۰ ميليون دلار بود پيش‌بيني مي‌شود تا سال ۲۰۳۰ به ۳۴ ميليارد و ۹۰۰ ميليون دلار برسد. ۸ دهه پيش بود كه دولت ايالات‌متحده امريكا اداره خدمات رصد بنگاه‌هاي خبري خارجي را تاسيس كرد. شرايط از آن زمان به شكل چشمگيري تغيير كرده است. برخلاف سال ۱۹۴۱ زماني كه فناوري ماهواره‌اي وجود نداشت، امروزه اخبار رسانه‌هاي خارجي مي‌تواند به صورت اطلاعات قابل اقدام تبديل شود.
درست مانند روسيه، اوكرايني‌ها هم اهميت حفاظت اطلاعات عملياتي را بعد از خطاهاي اطلاعاتي مرگبار درك كردند. براي مثال بهار امسال بعد از گزارش شبكه تلويزيوني 1+1 اوكراين از تاسيسات تعمير تانك در كي‌يف، متخصصان اطلاعات منابع باز روس توانستند مكان اين تاسيسات را تشخيص دهند و ۱۵ آوريل اين تاسيسات با موشك هدف قرار گرفت.
در مثالي ديگر از شناسايي محل استقرار نيروهاي روس توسط مولفار، نيروهاي اوكرايني توانستند تيپ بين‌المللي پياتناشكا را در دونتسك هدف قرار دهند. مصاحبه پايگاه خبري هوادار روسيه به اسم دونتسك تايمز با مجري مشهور روس يوليا بارانووسكايا كه در تلگرام منتشر شده بود، اطلاعاتي را در اين مورد افشا كرد. اين تيپ همچنين چندين ويديو از پادگان خود به مناسبت سالگرد تاسيس در كانال تلگرامي خود منتشر كرده بود. اين اطلاعات به علاوه برخي شواهد ديگر جمع‌آوري شده توسط مولفار كمك كرد كه محل دقيق اين تيپ شناسايي شود. حمله موفق به اين پادگان با تصاوير ضبط شده توسط پهپاد از انفجار انبار مهمات تاييد شد. در يك مثال ديگر سرگئي مارنكو، افسر ارتش روسيه محل حضور گردان ۱۸۵ تفنگ‌دار روسيه را در جمهوي خلق دونتسك با انتشار تصاوير ضبط شده توسط يك پهپاد كه بر فراز محل پرواز كرده است، افشا مي‌كند. اين ويديو بعدا در كانال تلگرامي فردي به نام ولاديمير سولوويوف كه بيش از يك ميليون دنبال‌كننده دارد و از حاميان روسيه است، منتشر مي‌شود. مولفار همچنان به پيدا كردن هدف‌هاي نظامي ادامه مي‌دهد و ادعا مي‌كند كه ماهانه ۱۵ هدف قابل اقدام را به اطلاعات اوكراين ارايه مي‌دهد.
محدوديت‌هاي بيشتر براي خبرنگاران
دولت اوكراين با توجه به اهميت اطلاعات منبع باز، به شكل گسترده‌اي آزادي روزنامه‌نگاران در اطلاع‌رساني از خط مقدم و اماكن حساس نظامي را محدود كرده است. از ماه مارس ۲۰۲۲ فيلمبرداري از جابه‌جايي پرسنل ارتش، محل‌هاي گلوله‌باران شده، نام خيابان‌ها، ايستگاه‌هاي حمل و نقل عمومي، مغازه‌ها، كارخانه‌ها و ديگر تاسيسات نظامي و غيرنظامي قانونا منع شده و مي‌تواند تا ۱۲ سال حبس براي متهم برجا بگذارد. به همين دليل انتشار گزارش براي رسانه‌هاي تصويري بسيار مشكل شده است. خبرنگار فارن پاليسي مي‌نويسد كه به عنوان يك خبرنگار تلويزيوني براي او بسيار مشكل بود تا بتواند مجوز تصويربرداري از خط مقدم را از فرماندهان نظامي اوكرايني دريافت كند. در يك مورد وقتي كه از محل سكوي پرتاب موشك گراد از دونتسك در حال عبور بودم، يك سرباز اوكرايني به من دستور داد تا فيلمبرداري از درون خودرو را متوقف كنم، چراكه از كنار تاسيسات صنعتي عبور مي‌كرديم كه به سادگي در قاب دوربين قابل تشخيص بود. جرمي بوون، خبرنگار مشهور جنگي بي‌بي‌سي مي‌گويد حتي در دوران روزنامه‌نگاري پيشا ديجيتال هم تلاش مي‌شد كه خبرنگاران باعث لو رفتن محل استقرار نيروها نشوند. او مي‌گويد: «همواره اين درك مشترك وجود داشت كه اگر يك آشغال تمام‌عيار نبودي، هيچ‌وقت عكس وايد نمي‌گرفتي.» امروزه با فناوري ديجيتال، اتصال زنده و هوش مصنوعي، هر جزييات كوچكي از مجموعه‌اي از درختان گرفته تا سلسله جبال يا حتي نوع محصولات زراعي منطقه، مي‌توان منطقه جغرافيايي محل تصوير را تشخيص داد، به خصوص زماني كه اطلاعات كافي در مورد حدود محلي كه در آن فيلمبرداري انجام شده است، وجود داشته باشد. جرمي بوون مي‌گويد: «تكنيك‌هاي اينچنيني تا ۱۰ سال پيش جواب نمي‌داد يا هنوز عمومي نشده بود، آن زمان زندگي براي گروه‌هاي فيلمبرداري تلويزيوني بسيار ساده‌تر بود. پيچيدگي‌هاي اضافه جديد، آن زمان وجود نداشت.»
انگيزه‌هاي مولفار از انتشار تكنيك‌هاي اطلاعاتي
اما اگر سري بودن آن‌قدر اهميت دارد و مولفار توانسته است از خطاهاي اطلاعات عمليات روسيه اين اندازه بهره‌برداري كند، چرا اين كمپاني اطلاعات خود را به نمايش گذاشته است؟ فارن پاليسي اين موضوع را با يك كمپاني ثالث در ميان گذاشته است. ارزيابي طرف سوم اين است كه هر چند اطلاعات مولفار بسيار باكيفيت است، اما انگيزه‌هاي اين كمپاني چندان روشن نيست و شايد دنبال اين هستند كه تا چند ماه ديگر كمپاني را بفروشند. اما مديرعامل مولفار نسبت به اين اتهام واكنش نشان مي‌دهد و آن را قبول ندارد. او مي‌گويد: «الان زياد به كسب و كار فكر نمي‌كنم.» ايتمار استاروسيك مي‌گويد كه اطلاعاتي كه منجر به حمله به روس‌ها مي‌شود باعث ضرر مالي شركتش مي‌شود و اين ضرر را با كارهاي تجاري ديگر مي‌پوشاند. وي مي‌گويد: «در حال حاضر هيچ دليلي ندارد كه به فكر منفعت باشيم، چراكه اگر اين جنگ را ببازيم ديگر اوكرايني وجود نخواهد داشت تا در آن كار كنيم.»
ايليا ويتيوك، از بخش امنيت سايبري اداره خدمات امنيت اوكراين، معتقد است كه اقدام مولفار براي در به اشتراك گذاشتن اطلاعات خود با فارن‌پالسي يك خطاي اطلاعات عمليات محسوب مي‌شود. وي در پاسخ به فارن‌پاليسي درخصوص هرگونه رابطه با مولفار در شناسايي اهداف روس، حاضر به پذيرش ارتباط نمي‌شود. وي معتقد است كه مولفار با ارايه چنين اطلاعاتي خود را در معرض ترور روسيه قرار داده است. او مي‌گويد: «روس‌ها هم ماموراني در اينجا دارند. خيلي خطرناك است. ما براي افكار عمومي مي‌گوييم كه يك ارتش سايبري داريم كه تعداد زيادي، حدود ۳۰۰ هزار نفر عليه روسيه در آن مبارزه مي‌كنند، چه در آفند و چه در پدافند كمك مي‌كنند. ما كارمان را انجام مي‌دهيم. الان زمان مناسبي براي برملا كردن ارتباط‌ها نيست. شايد مولفار درك نمي‌كند كه بايد ساكت باشد.»
مديرعامل مولفار مي‌گويد كه چندان نسبت به امنيت شخص خودش نگراني ندارد و معتقد است كه اكثر نفوذي‌هاي روسيه در ماه‌هاي ابتدايي جنگ بازداشت شده‌اند. او معتقد است كه روس‌ها هم درك خوبي از اطلاعات منابع باز دارند و دليل خطاهاي اطلاعات عملياتي آنها عمدتا به خاطر فقدان نظام و بي‌عرضگي عملياتي است. او افشاي دستاوردهاي اطلاعاتي‌اش را يك پيروي تبليغاتي مي‌داند و مي‌گويد كه انتشار اين دستاوردها باعث تقويت روحيه اوكرايني‌ها شود، روسيه را ضعيف نشان دهد و به سربازان اوكرايني هشدار دهد كه از خط مقدم عكس منتشر نكنند. او مي‌گويد: «فكر مي‌كنم اصلي‌ترين هدف اين است كه به روس‌ها نشان دهيم از آنها نمي‌ترسيم.»