چرا رياض به قاهره نزديك شد؟
فرشيد توانگر *
بر اساس گزارش خبري منتشر شده از «عرب‌نيوز» در تاريخ 2 مارس 2023، شاهزاده فيصل بن فرحان، وزير امور خارجه عربستان سعودي روز پنجشنبه در حاشيه نشست وزراي خارجه گروه 20 در دهلي‌نو با همتاي مصري خود ديدار كرد. شاهزاده فيصل و سامح شكري در اين ديدار روابط مستحكم و همكاري مشترك بين كشورهاي خود و جنبه‌هاي ارتقاي كار دوجانبه در همه زمينه‌ها را مورد بحث و بررسي قرار دادند. دو مقام درخصوص موضوعات مورد توجه، تحولات در عرصه منطقه‌اي و بين‌المللي و تلاش‌هاي انجام شده در اين زمينه بحث و تبادل نظر كردند.با اين تفاسير نوشتار پيش‌رو در پي پاسخ به اين سوال كليدي است كه انگيزه‌هاي عربستان از برقراري روابط دوستانه با مصر در حاشيه نشست وزراي خارجه گروه 20 در دهلي‌نو چيست؟ كه در اين رابطه مي‌توان به موارد زير اشاره كرد.
كمك به اقتصاد ورشكسته مصر در مقابل سرمايه‌گذاري در صنعت كشاورزي مصر
از زمان قدرت‌گيري نظاميان در مصر و سرنگوني نظام سلطنتي از سال 1952 مصر چهره رهبران سياسي از قبيل جمال عبدالناصر، انورسادات، حسني مبارك و بعد از اعتراضات معروف به بهار عربي، عبدالفتاح سيسي را به خود ديده است. شاخصه اصلي تمامي زمامداران سياسي نامبرده در مصر تاكنون به استثناي جمال عبدالناصر به خصوص در دوران انور سادات و حسني مبارك ناشي از اجراي سياست «درهاي باز» انور سادات و همچنين پيروي حسني مبارك از وي در عملياتي كردن هر چه بيشتر سياست فوق‌الذكر در مصر، پيوند دادن مصر با اصول سرمايه‌داري نئوليبرالي غربي و كشورهاي تبعيت‌كننده از اصول سرمايه‌داري در خليج‌فارس مانند عربستان سعودي بوده است؛ در اين ميان محركه‌اي كه بيش از هر چيز باعث شده تا مصر به سمت پيروي از اصول سرمايه‌داري و پيوند دادن خود با كشورهاي تابع اصول سرمايه‌داري به مصداق عربستان سعودي در خليج‌فارس حركت كند، كمك‌هاي اقتصادي است كه از سوي آل سعود به مصر سرازير مي‌شود و زمامداران سياسي مصر مانند سيسي مي‌توانند با بهره‌برداري از اين كمك‌هاي اقتصادي، تا حدودي بر مشكلات ناشي از اقتصاد ورشكسته خود كه در آن با توزيع نابرابر درآمد و تورم دست به گريبانند، فائق آيند.
از طرفي سلمان بن عبدالعزيز آل سعود پادشاه عربستان پيش از اين، توافقاتي را با سيسي امضا كرده كه از جمله اين توافقات حاكي از سرمايه‌گذاري عربستان براي ساخت سدي روي درياي سرخ و همچنين سرمايه‌گذاري عربستان براي ايجاد شهر صنعتي در مصر بوده است ازجمله انگيزه‌هاي ديگر سرمايه‌گذاري عربستان در مصر را مي‌توان در تلاش حاكمان آل سعود براي يافتن زمين‌هاي كشاورزي حاصلخيز كنار رود نيل به منظور توليد غذا ديد، زيرا كرانه‌هاي رود نيل منطقه‌اي است كه ۴۰ هزار كيلومترمربع آن يعني حدود يك‌بيست و پنجم آن را تنها زمين‌هاي بارور تشكيل مي‌دهد.بنابراين نكات بيان شده در بالا مي‌تواند روشن‌كننده بخشي از انگيزه‌هاي عربستان از برقراري روابط دوستانه با مصر در حاشيه نشست وزراي خارجه گروه 20 در دهلي‌نو باشد.
حركت به سمت تحقق روياي پان‌عربيسم در خاورميانه
در جريان تحريم نفتي بزرگ اعراب در سال 1973 كشورهاي عرب درصدد بودند به رهبري عربستان به يك وحدت واحد برسند. اين وحدت در چارچوب هويت عربي آنان، خود را منعكس مي‌كرد كه بسياري از خاورميانه‌شناسان اين مهم را تحت عنوان «پان‌عربيسم» مي‌شناسند. اما اين سياست با شكست رو‌به‌رو شد. وقتي اندكي در گذر تاريخ به عقب متمايل مي‌شويم مصر كشوري ديده مي‌شود كه در سال‌هاي زمامداري جمال عبدالناصر در آن، انديشه «پان‌عربيسم» از آن نشأت گرفته و به بقيه كشورهاي عرب منطقه نيز سرايت كرده بود، اما بايد گفت كه «پان‌عربيسم» مصر هم در دوره ناصر در سال 1967 نيز به شكست منتهي شد. با عطف نظر به مباحث مطرح شده درباره تجربه «پان‌عربيسم» عربستان و مصر در طول تاريخ مي‌توان دريافت كه گرچه تجربيات گذشته اين دو كشور به منظور تحقق وحدت ملت عرب (پان‌عربيسم) با شكست منتهي شد اما برقراري روابط دوستانه عربستان با مصر در حاشيه نشست وزراي خارجه گروه 20 در دهلي‌نو مي‌تواند نشان از تلاش اين دو كشور براي تحقق روياي حركت به سمت تحقق روياي پان‌عربيسم در خاورميانه زير چتر عربستان باشد. اساسا استفاده از ادعاي «ام‌القرايي جهان عرب» توسط عربستان را مي‌توان ابزاري در دست اين كشور به منظور تحقق روياي «پان‌عربيسم» خود در جهان عرب قلمداد كرد تا از اين طريق بتواند به نفوذ سياسي، اقتصادي و نظامي در جهان عرب در نسبت با ديگر كشورهاي عرب منطقه جامه عمل بپوشاند. بنابراين در اين راستا برقراري روابط دوستانه با مصر در اذهان رهبران آل سعود مي‌تواند عربستان را خيلي سريع‌تر به سمت تحقق روياي «پان‌عربيسم» در خاورميانه حركت دهد.
* كارشناس ارشد خاورميانه از دانشگاه شهيد بهشتي تهران