عادي‌سازي روابط ايران و عربستان
حسن دانايي‌فر
جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي روز جمعه 19 اسفند براي از سرگيري روابط دو جانبه و بازگشايي سفارت‌ها به توافق رسيدند. اين مساله را مي‌توان در ادامه خواست و اراده جمهوري اسلامي ايران براي عادي‌سازي روابط با همسايگان ارزيابي كرد. در ساليان اخير و به ويژه در يكسال‌ونيم گذشته چندين دور مذاكره ميان تهران و رياض برگزار شد و برخي عوامل نظير تغيير وضعيت عربستان سعودي و توجه به شرق نقش شتابدهنده را براي به نتيجه رسيدن مذاكرات ايفا كردند.
تغيير نگرش و رويكرد عربستان سعودي نسبت به غرب يك تغيير محسوس است. اين تغييرات كه برخي نتايج آن در سياست‌هاي بين‌المللي رياض كاملا به چشم مي‌آيد و نمي‌توان آن را انكار كرد تغييري جدي است اما بايد توجه داشت كه اين تغيير مي‌تواند موقت يا تاكتيكي باشد. به‌طور خاص تا زمان پايان رياست‌جمهوري جو بايدن در ايالات متحده اين تغيير رويكرد مي‌تواند ادامه داشته باشد و درباره آنچه پس از اين دوره اتفاق مي‌افتد بايد منتظر اقدامات و سياست‌هاي آينده رياض بود.
در تغيير رويكرد عربستان سعودي در قبال ايران، سردي و واگرايي در روابط رياض و واشنگتن يك فاكتور كليدي است. اين سردي و واگرايي در نحوه استقبال مقام‌هاي سعودي از جو بايدن رييس‌جمهور امريكا و شي جين‌پينگ، رييس‌جمهور چين كاملا قابل مشاهده بود. اين فاكتور - چه تاكتيكي باشد و چه نباشد - در كنار اراده جمهوري اسلامي ايران براي بهبود و ارتقاي روابط با همسايگان، مولفه‌هايي بودند كه چين به خوبي آنها را درك كرد و با بهره بردن از فرصت روابط خوب ميان پكن و رياض و ميان پكن و تهران توانست ميانجي‌گري سياسي موفقي داشته باشد و اعتبار اين ميانجي‌گري موفق به نام چين ثبت شد.
حادثه مهمي كه كمتر به آن توجه شده و بسياري از سياست‌مداران ما در تحليل‌هاي‌شان مدنظر قرار مي‌دهند اين است كه آنها هژموني ايالات متحده در منطقه را يك امر ثابت و بدون تغيير مي‌دانند و باور ندارند كه اين نفوذ و اين هژموني مي‌تواند تغيير كند. به نظر مي‌رسد هم در امارات متحده عربي، هم در عربستان سعودي و هم در قطر نوعي تغيير رويكرد اتفاق افتاده و سياست‌مداران اين كشورها احساس مي‌كنند امريكا همان امريكاي سابق نيست. در گفت‌وگوهايي كه گاهي رهبران منطقه به گوش ايران مي‌رسانند اين نكته قابل درك است. در برخي رفتارها و سياست‌هايي كه اين كشورها نيز دنبال مي‌كنند مي‌توان وجود چنين نگراني را احساس كرد. از اين مساله مي‌توان براي ايجاد نوعي همگرايي در كشورهاي منطقه بهره برد.
ايالات متحده علاقه‌اي براي توسعه روابط كشورهاي منطقه با ايران ندارند. اگر هم علاقه‌مند به توسعه روابط كشورهاي منطقه با ايران باشند، حتما مي‌خواهند كه اين رابطه در چارچوب ديدگاه‌هاي واشنگتن توسعه پيدا كند. آنچه در منطقه در حال وقوع است برخي اتفاقات غيرمنتظره از سوي كشورهايي است كه به نظر نمي‌رسيد برخلاف خواست ايالات متحده گامي بردارند اما اكنون اين كار را انجام مي‌دهند.
قطعا با اين توافق، روابط دو كشور در بسياري از حوزه‌ها نظير حوزه‌هاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي دچار تغيير مي‌شود. وقتي براي احياي روابط دوجانبه توافق مي‌شود اصولا يعني دو كشور بر سر لزوم دوري جستن از تنش به توافق رسيده‌اند. عادي‌سازي روابط و بازگشايي سفارتخانه‌ها اتفاقاتي است كه مي‌تواند به معناي تغيير سياست‌هاي فرهنگي و رسانه‌اي سعودي در قبال ايران باشد. بايد منتظر اتفاقات بسيار غيرمنتظره‌تري در منطقه بود و ريشه اين اتفاقات را مي‌توان تغيير وضعيت حضور و نفوذ ايالات متحده دانست. در اين راستا تحليل‌هايي را كه پيرامون ارتباط توافق عادي‌سازي روابط ميان جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي و مساله گفت‌وگوهاي هسته‌اي براي احياي برجام مطرح مي‌شود نمي‌توان تحليل‌هايي دقيق دانست. سياست ايران براي بهبود روابط با همسايگان سياست ديرينه‌اي است كه در دولت قبل هم وجود داشت و البته در دولت جديد با جديت بيشتري پيگيري شد. عربستان سعودي و برخي ديگر از كشورهاي منطقه در ارتباط با پرونده هسته‌اي ايران ملاحظاتي دارند و اين ملاحظات را بيان مي‌كنند.
آنها در اين زمينه نوعي هم‌سويي و نزديكي با ديدگاه‌هاي كشورهاي غربي دارند و اين مساله را هم انكار نمي‌كنند. اين عادي‌سازي روابط را خيلي نمي‌توان به مساله گفت‌وگوهاي احياي برجام مرتبط دانست. به نظر مي‌رسد ضرورت همكاري ميان كشورهاي منطقه و عدم امكان اعتماد به ايالات متحده در تامين امنيت از جمله مسائلي است كه اين توافق را رقم زده است. بايد اميدوار بود كه اين‌بار سعودي‌ها يك تصميم جدي گرفته باشند و به آن عمل كنند. در عربستان سعودي دو ديدگاه درباره ارتباط با جمهوري اسلامي ايران وجود دارد. يك ديدگاه رابطه با جمهوري اسلامي ايران را بدون دستاورد براي عربستان سعودي توصيف مي‌كند و بر اين پايه استوار است كه بايد ايران را به عنوان يك دشمن ديد. ديدگاه دوم اين است كه ايران يك واقعيت غيرقابل انكار در منطقه است و بايد با ايران همكاري كرد. گاهي تنش و تضاد ميان اين دو ديدگاه باعث مي‌شود به رغم دستيابي به برخي توافق‌ها در عمل و اجرا كاستي‌هايي اتفاق بيفتد. اميدواريم اين‌بار اين توافق بدون كم و كاست از سوي سعودي‌ها عملي شود.
سفير سابق ايران در عراق