صلح‌سازي دو همسايه
حسين اميرعبداللهيان و فيصل‌بن فرحان، فصل جديدي در رابطه ايران و عربستان گشودند
سارا معصومي
پكن، 17 فروردين 1402؛ حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه ايران و فيصل بن‌فرحان، وزير خارجه عربستان سعودي پس از قريب به هشت سال نخستين ديدار دوجانبه رسمي با يكديگر را رقم زدند. وعده ديدار وزراي خارجه دو كشور در جريان توافق اوليه ميان علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي ايران و مساعد بن‌محمد العيبان، مشاور امنيت ملي عربستان سعودي در نوزدهمين روز از اسفند ماه 1401 گذاشته شده‌بود. اميرعبداللهيان و بن‌فرحان در يك ماه گذشته چندين بار براي تعيين زمان و مكان اين نخستين ديدار، گفت‌وگوي تلفني كردند كه در نهايت قرعه به نام پايتخت چين كه توافق اوليه سياسي و امنيتي تهران و رياض در آن شكل گرفت، افتاد.
تصاوير منتشر شده از رايزني‌هاي دو وزير خارجه آنها را در حال قدم زدن در آب و هواي بهاري پكن، گپ و گفت صميمانه‌تر درباره مسافت پرواز تهران و پكن و رياض و تهران و پيوستن به وزير خارجه چين و دست در دست هم براي ثبت عكس يادگاري نشان داد.
دو وزير خارجه قريب به 45 دقيقه با يكديگر گفت‌وگو كردند و پس از آن در حالي كه همتاي چيني آنها در ميان‌شان ايستاده و دست مي‌زد متن يك بيانيه مشترك را امضا كردند؛ بيانيه مشتركي كه بر توسعه همه‌جانبه رابطه تاكيد داشت. در بخش‌هايي از اين بيانيه آمده است: جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي بر اهميت گفت‌وگو درباره راه‌هاي گسترش روابط دوجانبه و فعال‌سازي موافقتنامه همكاري‌هاي امنيتي بين دو كشور كه در تاريخ ۲۸ فروردين ۱۳۸۰ (۱۴۲۲.۱.۲۲ مصادف با ۲۰۰۱.۴.۱۷) و موافقتنامه عمومي همكاري در زمينه اقتصاد، تجارت، سرمايه‌گذاري، فناوري، علوم، فرهنگ، ورزش و جوانان كه در تاريخ ۶ خرداد ۱۳۷۷ (۱۴۱۹.۲.۲ مصادف با ۱۹۹۸.۵.۲۷) به امضا رسيده است، تاكيد كردند.
در اين بيانيه اشاره شده كه طبق توافق دو طرف، نمايندگي‌هاي دو كشور طي زمان مورد توافق، بازگشايي مي‌شوند و هر دو طرف اقدام‌هاي لازم را براي گشايش سفارتخانه‌هاي دو كشور در رياض و تهران و سركنسولگري‌هاي اين دو كشور در جده و مشهد صورت خواهند داد.
از سرگيري پروازها و سفرهاي متقابل هيات‌هاي رسمي نيز مورد ديگري بود كه در اين بيانيه بر آن اشاره شد: ايران و عربستان سعودي توافق كردند هماهنگي‌هاي لازم را بين هيات‌هاي فني به منظور بررسي راه‌هاي گسترش همكاري بين دو كشور از جمله از سرگيري پروازها و سفرهاي متقابل هيات‌هاي رسمي و بخش خصوصي، تسهيل اعطاي رواديد براي شهروندان دو كشور از جمله رواديد عمره، ادامه دهند.
در مهم‌ترين بخش از اين بيانيه كه در رسانه‌هاي متفاوت منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي هم بازتاب داشت آمده بود كه ايران و عربستان سعودي توافق كردند همكاري خود را در هر زمينه‌اي كه مي‌تواند امنيت و ثبات منطقه را تامين كند و منافع ملت‌ها و كشورهاي آن را محقق كند، گسترش دهند.
وزراي خارجه ايران و عربستان سعودي پس از امضاي بيانيه مشترك در ضيافت ناهار كه وزير خارجه چين ترتيب داده بود شركت كردند. نكته قابل توجه درباره نخستين ديدار وزراي خارجه دو كشور در پكن بازتاب بسيار مثبت اين ديدارها در رسانه‌هاي سعودي بود. همزمان سفير چين در ايران نيز با انتشار عكس‌هاي ديدار و رايزني‌هاي وزراي خارجه ايران و سعودي از عناوين «پكن از شما استقبال مي‌كند» يا «بهار در پكن» استفاده كرد.
هرچند كه توافق اوليه ميان ايران و عربستان براي احياي رابطه اواسط اسفندماه و در جريان ديدار مشاوران امنيت ملي دو كشور در پكن صورت گرفت اما اين سابقه از اهميت و بازتاب نخستين ديدار وزراي خارجه در رسانه‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي نكاست. در گزارش‌هاي اوليه از اين ديدار به تاثير عادي‌سازي روابط سياسي تهران و رياض بر ترميم رابطه ايران با ساير كشورهاي عربي حوزه خليج‌فارس به خصوص بحرين و همچنين آشتي عربستان با سوريه كه در يك دهه اخير از حمايت ايران برخوردار بوده اشاره شد.
معناي توافق ايران و عربستان براي منطقه چيست؟
به گزارش اعتمادآنلاين، خبرگزاري فرانسه در گزارشي كوتاه در اين باره نوشت: در بيانيه مشتركي كه پس از گفت‌وگو بين حسين اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه ايران و شاهزاده فيصل بن فرحان، همتاي سعودي منتشر شد، دو طرف بر اهميت پيگيري اجراي توافقنامه پكن و فعال‌سازي آن به نحوي كه اعتماد متقابل و زمينه‌هاي همكاري را گسترش داده و به ايجاد امنيت، ثبات و رفاه در منطقه كمك كند، تاكيد كردند. سفر وزير خارجه به پكن در حالي انجام شد كه امانوئل ماكرون، رييس‌جمهور فرانسه و اورسولا فون در لاين، رييس اتحاديه اروپا نيز در پايتخت چين و به دنبال مطرح كردن موضع اروپا در ديدار با شي جين پينگ براي پايان دادن به درگيري در اوكراين بودند. نزديكي شوكه‌كننده عربستان سعودي عمدتا سني مذهب و بزرگ‌ترين صادركننده نفت جهان به ايران با اكثريت شيعه كه به‌شدت با دولت‌هاي غربي بر سر فعاليت‌هاي هسته‌اي‌اش در تضاد است، اين پتانسيل را دارد كه روابط را در سراسر منطقه‌اي كه براي دهه‌ها با آشفتگي درگير بوده، تغيير دهد. انتظار مي‌رود مذاكرات وزراي امور خارجه با سفر ابراهيم رييسي رييس‌جمهور ايران به رياض دنبال شود. طي گفت‌وگوهاي تلفني در ماه مارس، وزرا قول داده بودند كه در ماه مبارك رمضان كه اواخر آوريل به پايان مي‌رسد، با يكديگر ديدار كنند.
واشنگتن متحد سنتي رياض از توافق تنش‌زدايي استقبال كرده اما گفت كه بايد ديد آيا ايراني‌ها به اين توافق احترام مي‌گذارند يا خير. مقامات ايران و عربستان سعودي پيش از رسيدن به توافق در پكن، چندين دور گفت‌وگو در بغداد و عمان برگزار كرده بودند. در سال 2016 تعدادي از كشورهاي حوزه خليج فارس از اقدام رياض در كاهش روابط با تهران پيروي كردند، اما آنها راه را براي احياي روابط ديپلماتيك ميان دو كشور در چندماه گذشته به نوعي هموار كرده‌اند. ايران در سپتامبر گذشته پس از شش سال غيبت از يك سفير امارات استقبال كرد و روز چهارشنبه پس از وقفه‌اي نزديك به هشت‌ساله، سفير خود را در امارات معرفي كرد. سال گذشته ايران اعلام كرد كه كويت اولين سفير خود را از سال 2016 به تهران فرستاده است. ايران همچنين از نزديكي احتمالي با بحرين، متحد نزديك عربستان، استقبال كرده است. ناصر كنعاني، سخنگوي وزارت امور خارجه ايران، ماه گذشته گفت: «اين تحول مثبت در رابطه ايران و عربستان مي‌تواند در رابطه با ساير كشورهاي منطقه از جمله بحرين اتفاق بيفتد.»
نارضايتي واشنگتن از توافق تهران – رياض؟
وال استريت ژورنال نيز در گزارشي از اين ديدار به بررسي ديدار تاريخي وزراي خارجه ايران و عربستان پرداخت و نوشت: به گفته افراد مطلع در اوايل اين هفته، ويليام برنز، رييس سيا، در يك سفر اعلام نشده به عربستان سعودي از رفتار سعودي‌ها ابراز نااميدي كرد. او به محمد بن سلمان، وليعهد عربستان سعودي گفت كه «ايالات متحده احساس مي‌كند از روند نزديك شدن رياض به ايران و سوريه - كشورهايي كه به‌شدت تحت تحريم‌هاي غرب هستند- بي‌خبر مانده است.» يك مقام امريكايي به وال استريت‌ژورنال مي‌گويد كه برنز در مورد همكاري در زمينه اطلاعات و مبارزه با تروريسم با مقامات سعودي گفت‌وگو كرده است.
نشست روز پنجشنبه ميان وزراي خارجه عربستان و ايران پيش‌زمينه‌اي براي نشست سطح بالاي سران كشورهاي عرب خليج فارس و مقامات ايراني است كه شي جين پينگ، رهبر چين پيشنهاد داده تا اواخر سال جاري برگزار شود. همزمان خبرگزاري دولتي ايران، ايرنا اعلام كرد كه تهران براي اولين‌بار در هفت سال گذشته سفير خود را در امارات منصوب كرد. گفت‌وگوهاي سطح بالاي ديگري نيز در دست اقدام است. به گفته منابع آگاه، ابراهيم رييسي، رييس‌جمهور ايران، دعوت عربستان سعودي براي بازديد از اين كشور را پذيرفته اما هيچ تاريخي براي بازديد اعلام نشده است. اين اولين سفر رسمي ابراهيم رييسي به پادشاهي سعودي خواهد بود. روساي جمهور قبلي ايران و پادشاهان سعودي در دوره‌هاي قبلي كه روابط ميان دو كشور گرم‌تر بود، ديدارهاي مشابهي داشته‌اند. براي تهران، اقدام براي بهبود روابط با رياض، انزواي بين‌المللي را كاهش مي‌دهد كه از زمان اعتراضات ضد دولتي در پاييز گذشته و شكست مذاكرات با هدف بازگرداندن توافق هسته‌اي بين‌المللي 2015، اميدهاي اين كشور براي رهايي از تحريم‌هاي اقتصادي را از بين برده بود. نزديكي ايران به عربستان به تهران كمك مي‌كند تا هدف ديرينه‌اش براي كاهش نفوذ ايالات متحده در خاورميانه، دور كردن يكي از نزديك‌ترين شركاي واشنگتن از مدار اين كشور و نقش ديپلماتيك فعال‌تر دادن به چين در منطقه را محقق كند. برخلاف ايالات متحده كه روابط ديپلماتيك رسمي با ايران ندارد، چين روابط ديپلماتيك و اقتصادي نزديكي با تهران و رياض دارد. چين بزرگ‌ترين شريك تجاري ايران و بيشترين ميزان نفت را از عربستان خريداري مي‌كند كه همه اين مسائل به اهرم‌هاي فشار چين در برابر تهران و رياض تبديل شده‌اند.
امنيت منطقه‌اي مهم‌ترين دستاورد توافق پكن
الجزيره در گزارشي در اين باره نوشت: رابطه ميان ايران و عربستان سعودي در يك دهه اخير بدتر هم شده بود زيرا آنها مواضع متضادي را در مورد درگيري‌ها از جمله جنگ در سوريه و جنگ در يمن اتخاذ كرده‌بودند. براي عربستان سعودي، اين نزديكي به تهران مي‌تواند به معناي بهبود وضعيت امنيتي باشد. عربستان سعودي در چندسال اخير، ايران را به تسليح حوثي‌ها متهم كرده بود كه حملات موشكي و پهپادي را به شهرها و تاسيسات نفتي عربستان سعودي انجام دادند. در سال 2019، رياض اتهام حمله به تاسيسات نفتي آرامكو را كه نيمي از توليد نفت آن را از بين برد، مستقيما متوجه ايران كرد كه البته تهران اين اتهامات را رد كرد. پس از نزديكي ايران و عربستان سعودي، تلويزيون دولتي عربستان سعودي گزارش داد كه رياض در حال گفت‌وگو درباره از سرگيري احتمالي خدمات كنسولي با دمشق است. در صورت تاييد، برقراري مجدد روابط بين پادشاهي و سوريه مهم‌ترين گامي است كه تاكنون در جهان عرب براي بازگرداندن روابط با بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه انجام شده است. عربستان سعودي همچنين پس از سال‌ها تنش كه به دليل قتل وحشيانه جمال خاشقجي، مخالف سعودي و ستون‌نويس واشنگتن‌پست توسط عوامل سعودي در استانبول تشديد شد، روي تعامل مجدد با تركيه كار مي‌كند. در همين حال، ايران روز چهارشنبه سفير جديدي در امارات متحده عربي منصوب كرد. در حالي كه دو كشور در سال 2016 روابط خود را قطع كرده بودند، اخيرا با انتصاب سفير امارات در تهران در سال گذشته، آنها دوباره شروع به تعامل كردند.
تاكتيك يا تصميم استراتژيك
المانيتور در گزارشي در اين باره نوشت: واشنگتن با احتياط از نزديكي سعودي‌ها و دشمن ايالات متحده- ايران- به‌رغم نقش چين كه آن را بزرگ‌ترين رقيب جهاني خود مي‌بيند، استقبال كرده است. ودانت پاتل، سخنگوي وزارت خارجه امريكا در واكنش به اين توافق ادعاهاي بي‌پايه و اساس قبلي خود درباره ايران را تكرار كرده و گفت: «اگر اين گفت‌وگو به اقدامات مشخص ايران براي محدود كردن فعاليت‌هاي بي‌ثبات‌كننده‌اش در منطقه، از جمله تكثير سلاح‌هاي خطرناك منجر شود، ما از آن استقبال مي‌كنيم.»
المانيتور در ادامه به نقل از برخي كارشناسان مي‌نويسد: نقش پكن در اين توافق به احتمال زياد باعث افزايش اطمينان نسبت به پايبندي هر دو طرف به تعهدات‌شان خواهد شد.
جوئل روبين، يكي از مقامات سابق وزارت خارجه امريكا در اين باره مي‌گويد: از آنجايي كه چين حامي قوي ايران است، عربستان بايد به توانايي ايران براي پايبندي به توافق اعتماد بيشتري داشته باشد، موضوعي كه هميشه مورد ترديد بوده است.
علي واعظ، مدير پروژه ايران گروه بين‌المللي بحران، مي‌گويد: نشست روز پنجشنبه نشان مي‌دهد كه اين روند از ماه گذشته كه در پكن آغاز شد تا به امروز از مسير خارج نشده است. البته هنوز براي قضاوت در مورد اينكه آيا اين توافق فقط يك تنش‌زدايي تاكتيكي است يا يك تصميم قطعي براي نزديكي استراتژيك دو كشور زود است.
تهران و رياض منافع خود را در تنش‌زدايي يافتند
خبرگزاري آسوشيتدپرس در گزارشي تفصيلي‌تر درباره توافق ايران و عربستان نوشت: سال‌ها جنگ نيابتي، حملات موشكي و تنش‌آفريني دوجانبه ممكن است با اولين نشست رودرروي ديپلمات‌هاي ارشد عربستان سعودي و ايران كه روز پنجشنبه در پكن براي نخستين‌بار رخ داد، پايان يابد. شبكه خبري الاخباريه عربستان سعودي شاهزاده فيصل بن فرحان و همتاي ايراني‌اش حسين اميرعبداللهيان را در حال دست دادن، لبخند زدن و نشستن در كنار يكديگر نشان داد.
رسانه‌هاي ايراني گزارش دادند كه وزيران بيانيه مشتركي را براي تاييد بازگشايي سفارتخانه‌ها و كنسولگري‌هاي خود و همچنين از سرگيري پروازهاي مستقيم و تسهيل صدور رواديد براي شهروندان امضا كردند. در اين بيانيه همچنين بر اهميت بازگرداندن توافقنامه‌هاي چند دهه پيش در زمينه همكاري امنيتي، تجارت و سرمايه‌گذاري تاكيد شده است.
اين توافق، تحول مهمي براي ايران و عربستان است كه سال‌هاي بسياري را صرف مخالفت با يكديگر در پرونده‌هاي منطقه‌اي از سوريه تا يمن و حمايت از جناح‌هاي رقيب در لبنان و عراق كرده‌اند.
اين نشست همچنين براي چين به عنوان ميزبان، اهميت سياسي دارد. اين كشور كه خريدار عمده نفت از هر دو كشور است، سوداي اين را دارد كه نفوذ خود را در منطقه افزايش دهد. اين يك چالش براي ايالات متحده است كه به‌طور سنتي بزرگ‌ترين قدرت خارجي و جوش‌دهنده معامله‌ها در خاورميانه است. عربستان سعودي و ايران به مدت دو سال درگير مذاكرات سطح پايين با ميانجيگري عراق و عمان بودند، اما اين چين بود كه ماه گذشته به امضاي اين توافق كمك كرده و خواستار بازگشايي سفارتخانه‌ها و احياي توافقنامه‌هاي قديمي دو كشور در زمينه تجارت و امنيت شد.
هر كشوري دلايل و انگيزه‌هاي خاص خود را براي كاهش تنش در حال حاضر دارد. محمد بن سلمان، وليعهد عربستان سعودي مي‌خواهد به جنگ چندساله يمن پايان دهد. در يمن، عربستان سعودي در چندسال گذشته تلاش كرد حكومت مورد حمايت خود را كه توسط حوثي‌هاي مورد حمايت ايران سرنگون شدند، به قدرت بازگرداند. اين جنگ جان ده‌ها هزار يمني را گرفت و شهرها، فرودگاه‌ها و تاسيسات نفتي عربستان را هدف پهپادها و موشك‌هاي حوثي‌ها قرار داد. توافق با ميانجيگري چين براي بازگرداندن روابط بين عربستان سعودي و ايران مي‌تواند به آتش‌بس دايمي بين حوثي‌ها، عربستان سعودي و ساير طرف‌هاي درگير منجر شود. اين امر باعث مي‌شود عربستان سعودي بيشتر روي پروژه‌هاي بزرگ وليعهد در داخل پادشاهي تمركز كند، پروژه‌هايي كه قصد دارند ميليون‌ها شغل جديد براي جوانان سعودي ايجاد كنند و منابع اقتصادي سعودي را متفاوت از نفت و متنوع سازند.
آسوشيتدپرس در ادامه درباره انگيزه‌هاي تهران از اين توافق نوشت: ايران به نوبه خود با انزواي ديپلماتيك مواجه است، پول و اقتصاد آن تحت فشار شديد تحريم‌هاي ايالات متحده قرار دارد و اعتراض‌هاي عمومي در چندماه اخير در شهرهاي مختلف ايران صورت گرفته است. ايران به عنوان عضوي از كارتل نفتي اوپك به دنبال افزايش صادرات نفتي خود است كه با تحريم‌هاي امريكا محدود شده است. اين توافق مي‌تواند سرمايه‌گذاري و روابط تجاري با عربستان سعودي را براي ايران به ارمغان آورد.
پايان دادن به خصومت آشكار عربستان و ايران مي‌تواند درگيري‌ها و جنگ نيابتي در سوريه، لبنان و عراق را آرام كند. در حال حاضر كشورهايي مانند امارات متحده عربي، بحرين و مصر در حال بهبود روابط خود با ايران هستند. اما اينكه صلح‌سازي تهران و رياض تا كجا پيش مي‌رود يا ادامه مي‌يابد به اين بستگي دارد كه آيا دو قدرت منطقه‌اي مي‌توانند واقعا روابط را بهبود بخشند يا خير. عربستان سعودي، امارات و بحرين همچنان به برنامه هسته‌اي ايران و نيروهايي كه در منطقه به ايران منتسب مي‌كنند مشكوك هستند. آنها همچنين نگران توانايي‌هاي موشك‌هاي بالستيك و پهپادهاي ايران هستند.
در هر دو كشور تندروهايي فعال هستند كه مخالف تعامل و نزديكي عميق‌تر تهران و رياض هستند. علاوه بر اين، حملات مداوم اسراييل عليه اهداف ايراني، از جمله در سوريه مي‌تواند جرقه تنش‌هاي جديدي را در منطقه بزند.
نقش چين در خاورميانه با اين توافق تقويت مي‌شود. ايالات متحده همچنان بزرگ‌ترين نيروي نظامي خارجي در منطقه است، اما توجه آن به‌طور فزاينده‌اي به سمت مهار روسيه و چين معطوف شده است. كشورهاي عربي خليج فارس ابراز نگراني كرده‌اند كه نمي‌توان به امريكا براي دفاع از آنها اعتماد كرد. تحليلگران مي‌گويند در حالي كه ايالات متحده همچنان شريك امنيتي عربستان سعودي است، پادشاهي سعودي به صراحت اعلام كرده است كه در كنار ايالات متحده عليه چين يا روسيه قرار نخواهد گرفت. نشست روز پنجشنبه وزراي خارجه عربستان سعودي و ايران واضح‌ترين نشانه در اين باره است كه هر دو كشور، حداقل در حال حاضر، تنش‌زدايي، بازسازي روابط و ارزيابي مجدد سياست‌هاي متضاد در منطقه را به نفع خود مي‌دانند.
اراده سياسي ايران و عربستان مهم است
يك منبع آگاه به روند مذاكرات ايران و عربستان درباره اهميت عادي‌سازي روابط دو كشور به «اعتماد» مي‌گويد: توافق ايران و عربستان براي از سرگيري روابط رسمي دو كشور، محصول يك روند حدودا ۲ ساله است. هرچند كه دو طرف در بيانيه مشترك بر توسعه و تعميق روابط دوجانبه در همه حوزه‌ها تاكيد ورزيدند اما تاثيرات از سرگيري رابطه رسمي دو كشور فراتر از مناسبات دوجانبه، تاثيرات منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي خواهد بود. اين توافق، پيروزي منطق و راهكار گفت‌وگوي سياسي، بر تلاش برخي بازيگران دولتي و غيردولتي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي براي دامن زدن به اختلافات دو كشور و تنش‌آفريني در منطقه است. البته كه از سرگيري رابطه دو كشور به معناي رفع همه اختلافات مبنايي در خصوص برخي موضوعات يا اتمام تفاوت رويكرد دو كشور در برخي مباحث يا پرونده‌هاي خاص نيست. هر كشور سعي در تحقق و حفظ حداكثري منافع ملي خود دارد اما مهم شكل‌گيري اراده مشترك در اين مقطع براي عبور از اختلافات و ايجاد فصل جديدي از روابط في‌مابين است