گروه اجتماعي
به دنبال آبگيري مجدد مزارع پرورش ميگو در عرصه و حريم گنبد و غار نمكدان؛ وسيع‌ترين غار نمكي جهان واقع در غرب جزيره قشم، كميسيون ملي يونسكو به سازمان امور اراضي درباره افزايش خطر آسيب به اين ژئوسايت جهاني هشدار داد. خبرگزاري مهر هفته گذشته گزارش داد كه با وجود سكوت وزارت ميراث فرهنگي در قبال از سرگيري فعاليت‌هاي مخرب در عرصه و حريم اين اثر تاريخي و طبيعي كه بخشي از ژئوپارك قشم است، علي‌اكبر متكان؛ دبيركل كميسيون ملي يونسكو در نامه‌اي خطاب به رضا افلاطوني؛ رييس سازمان امور اراضي كشور نوشته است: «ژئوپارك قشم به عنوان تنها ژئوپارك كشور و خاورميانه، عضو شبكه جهاني ژئوپارك‌هاي يونسكو بوده و سال گذشته نيز اين عضويت براي چهار سال تمديد شده است. اين ژئوپارك، پيش از اين يك‌بار به دليل رعايت نكردن ضوابط سايت‌هاي جهاني و در نتيجه ارزيابي منفي كارشناسان، از شبكه خارج شده و مجددا به عضويت شبكه جهاني در آمده است.طبق گزارش دريافتي از مدير اين ژئوپارك، برخلاف قوانين و مقررات سايت‌هاي جهاني يونسكو حدود ۸۰۰ هكتار از اراضي مجاور گنبد و غار نمكدان به منظور پرورش ميگو واگذار شده و به‌رغم پيگيري‌هاي متعدد صورت گرفته از سوي سازمان منطقه آزاد قشم، متاسفانه در بهمن ماه سال گذشته (1401) اين فعاليت پس از يك‌بار توقف، از سر گرفته شده است. بدين وسيله ضمن اعلام حمايت كميسيون ملي يونسكو ايران از ژئوپارك جهاني قشم و با توجه به جايگاه كشورمان در يونسكو و در عرصه بين‌الملل، مجددا يادآوري مي‌شود كه ادامه اين‌گونه فعاليت‌ها تبعات جبران‌ناپذيري را به وجهه كشورمان در سطح بين‌الملل وارد مي‌كند. بنابراين شايسته است با اراده قوي و انجام تعهدات با در نظر داشتن منافع ملي در جهت رعايت معيارهاي يونسكو قدم برداشته و در حفظ تنها ژئوپارك كشور كوشا باشيم. از اين رو خواهشمند است مقرر فرماييد موضوع بررسي شود و اين كميسيون را از نتيجه مطلع فرمايند.»
اقدامات آگاهانه براي تخريب ژئوسايت قشم از سال 1398 آغاز شد
اولين خبر درباره تخريب بخشي از غار نمكي واقع در عرصه طبيعي غار نمكدان به دليل آبگيري حدود 1200 هكتار مزارع ميگو در فاصله 15 كيلومتري اين ميراث طبيعي، بهمن 1398 منتشر شد. چند روز بعد از انتشار اين خبر، مسوولاني از سازمان حفاظت محيط زيست، وزارت ميراث فرهنگي و سازمان منطقه آزاد قشم گفتند مشكل اصلي، مشخص نبودن محدوده دقيق ژئوسايت‌هاست چنانكه معاون فرهنگي و گردشگري سازمان منطقه آزاد قشم به خبرنگاران گفت كه حريم گنبد نمكدان محدوده‌اي به وسعت ۳۰۰ كيلومتر شامل ژئوسايت‌هاي مختلفي همچون غار نمكدان، تنگه چاهكوه، ساحل كارگر و دره تنديس‌هاست، اما مدير ژئوپارك قشم، وسعت گنبد نمكي را دايره‌اي به قطر هفت كيلومتر و با دربرگيري تمام چشم‌اندازهاي طبيعي و از جمله تمام غارها اعلام كرد. به دنبال انتشار اين اخبار و در حالي كه كارشناسان ميراث طبيعي، احتمال اخراج ژئوپارك قشم از فهرست ژئوپارك جهاني يونسكو را بسيار پررنگ دانستند، مسوولان استاني، بلافاصله درصدد انكار اتفاقات برامدند و ضمن تكذيب مساحت واقعي مزارع ميگو، مدعي شدند وسعت زمين‌هاي واگذار شده براي پرورش ميگو حدود ۷۹۲ هكتار و شامل دو سايت است كه يكي از مزارع با وسعت ۴۹۲ هكتار، در فاصله ۱۵ كيلومتري با دهانه غار و حدود هشت كيلومتر دورتر از حريم ژئوسايت گنبد نمكي واقع شده است. مسوولان با اظهارات و ادعاهاي جديد، معيشت بوميان منطقه و اشتغال‌زايي مزارع ميگو در مناطق محروم و نيازمند جزيره را دستاويز قرار دادند تا راه را بر هرگونه اعتراض گسترده نسبت به اقدامات تخريبي در اين عرصه تاريخي ببندند علاوه بر اينكه تناقض اظهارات مسوولان استاني در توضيح جزييات اين اتفاق غيرمنتظره كه چيزي جز تخريب عامدانه و آگاهانه ميراث طبيعي كشور نبود، در حدي آشكار بود كه هرگونه تلاش براي كتمان و تكذيب را غيرممكن مي‌كرد؛ مديركل حفاظت محيط زيست هرمزگان، با اعلام اينكه حريم ژئوسايت‌هاي ژئوپارك قشم در اختيار سازمان منطقه آزاد قشم است و اداره كل محيط زيست هرمزگان اطلاع دقيقي از حوزه آنها ندارد، مدعي شده بود كه در واگذاري مزارع پرورش ميگو در غرب جزيره قشم در نزديكي حريم ژئوسايت نمكدان، حريم‌هاي قانوني و فاصله 1200 متري از عرصه طبيعي رعايت شده در حالي كه بنا به ادعاي رييس اداره شيلات قشم، سايت پرورش ميگو در غرب جزيره قشم، در فاصله 6 كيلومتري ژئوسايت نمكدان واقع شده بود و بنابراين، نه تنها مزارع ميگو، خطري براي ژئوسايت نمكدان محسوب نمي‌شد، بنا به اذعان اين مقام استاني، براي واگذاري زمين اختصاص يافته به ايجاد مزارع ميگو، ۲۰ مجوز از دستگاه‌هاي مختلف از جمله ميراث فرهنگي و گردشگري، دامپزشكي، شركت‌هاي آب و برق و غير آن اخذ شده بود.
افتخارات و عجايبي كه قرباني سوءمديريت‌ها مي‌شوند
طبق اعلام وب‌سايت ژئوپارك جهاني قشم، اين عرصه تاريخي و ميراث طبيعي ايران، يكي از نخستين ژئوپارك‌هاي شبكه جهاني است كه سال 1385 با مساحت 300 كيلومتر مربع به ثبت رسيد. ارديبهشت 1396 محدوده ژئوپارك قشم افزايش يافت و كل جزيره قشم، جنگل‌هاي حرا واقع در شمال جزيره قشم و جزيره هنگام در جنوب و خليج دلفين‌ها هم به عنوان محدوده ژئوپارك جهاني قشم در شبكه جهاني ژئوپارك‌هاي يونسكو ثبت شد و اكنون مساحت اين ژئوپارك 2063 كيلومتر مربع (طول جزيره نزديك به 130 كيلومتر و عرض آن حداكثر 30 كيلومتر) است در حالي كه مرتفع‌ترين نقطه اين جزيره به ارتفاع 397 متر، قله كوه نمكدان است كه در جنوب غربي جزيره واقع شده است. جزيره قشم داراي 3 شهر و 66 روستاست و حدود 120 هزار نفر در جزيره زندگي مي‌كنند كه حرفه اصلي ساكنان جزيره قشم و محدوده ژئوپارك، تجارت و ماهيگيري است. مهر پارسال، مديرعامل سازمان منطقه آزاد قشم از ثبت ژئوسايت غار نمكدان قشم در جدول ۱۰۰ جايگاه برتر زمين‌شناسي جهان در سال ۲۰۲۲ خبر داد. افشار فتح‌الهي در اعلام اين رخداد گفت: «اتحاديه بين‌المللي علوم زمين (IUGS) با برگزاري راي‌گيري براي انتخاب بين 181 جايگاه از 56 كشور، 100 سايت را به عنوان مهم‌ترين و شاخص‌ترين محل و مكان‌هاي زمين‌شناسي جهان معرفي كرد كه از ايران هم ژئوسايت غار نمكي نمكدان قشم، بيابان لوت و سازند پالئوزوئيك طبس به اتحاديه بين‌المللي علوم زمين معرفي شده بود. در نهايت و پس از ارزيابي‌هاي صورت گرفته از سوي كميته انتخاب و راي‌گيري، ژئوسايت غار نمكدان قشم و بيابان لوت با كسب راي اكثريت دانشمندان علوم زمين و زمين‌شناسان صاحب‌نام جهان، براي ثبت در فهرست 100 سايت برتر زمين‌شناسي جهان معرفي شدند.»
مروري بر فهرست جفاي مديران نالايق بر تن ميراث ملي و جهاني ايران در 10 سال اخير
طي دهه اخير، تعدادي از آثار تاريخي كشورمان به دليل تخريب طبيعي يا انساني، مرمت غيراصولي و ساخت‌وسازهاي غيرقانوني در عرصه و حريم اثر ثبت‌شده در فهرست ميراث جهاني يونسكو، در معرض خروج از اين فهرست قرار گرفته‌اند.
ميدان نقش جهان اصفهان:
۲۳ مرداد ۱۳۹۹ خبرگزاري تسنيم گزارش داد كه به دنبال صدور مجوز افزايش ارتفاع يك ساختمان تجاري تا سقف 9 متر در اطراف ميدان نقش جهان اصفهان و در حالي كه مطابق با آيين‌نامه‌هاي سازمان يونسكو و اداره كل ميراث فرهنگي و شهرداري اصفهان، ساختمان‌هاي اطراف ميدان تنها تا ارتفاع 5.5 متر اجازه ساخت‌وساز دارند، بار ديگر اين ميدان كه از اولين آثار ايراني ثبت‌شده در فهرست ميراث جهاني يونسكو بوده، در خطر حذف از اين فهرست قرار گرفت.
طاق بستان كرمانشاه:
آذر 1400 پايگاه خبري «صداي ميراث» درباره از سرگيري ساخت‌وسازهاي غيرقانوني در حريم طاق‌بستان و خطر مجدد خروج اين اثر از فهرست آزمايشي ثبت ميراث جهاني يونسكو گزارش داد. طبق اين گزارش، ساخت‌وساز غيرقانوني در حريم طاق بستان كه اثري بازمانده از دوره ساسانيان است، سابقه 15 ساله داشته و در اين بازه زماني بارها به دنبال رسانه‌اي شدن اين فعاليت غيرقانوني و اوج‌گيري اعتراضات مردمي، متوقف شده است. طبق گزارش جديد اين پايگاه خبري، در دور جديد تخلفات ساخت و ساز در حريم اين اثر ثبت شده در فهرست آزمايشي ميراث جهاني يونسكو، از آبان 1399، اقداماتي براي احداث هتل 4 طبقه در محدوده دشت كاهو و در ضلع غربي پارك كوهستان واقع در حريم ويژه طاق بستان آغاز شده در حالي كه طبق قانون، هر گونه اقدام و دخل و تصرف نظير احداث جاده، اجراي تاسيسات نظامي، تغيير در توپوگرافي كوه‌ها و تخريب غارها و چشمه‌ها كه باعث آسيب به بنيان يا منظر طاق بستان مي‌شود، ممنوع است.
كاخ گلستان تهران:
مهر ماه 1392 خبرگزاري مهر در گزارشي نوشت كه مالك سراي دلگشاي تهران، با دريافت مجوز احداث ساختماني با ارتفاع ۲۷ متر، قصد خارج كردن كاخ گلستان را از فهرست جهاني دارد آن‌هم پس از آنكه اين كاخ، در تيرماه سال 1392 در فهرست جهاني يونسكو به ثبت رسيد.
باغ عباس‌آباد ساري:
آبان 1399 خبرگزاري مهر با انتشار گزارشي از «رويداد ساري ۲۰۲۲» و به نقل از مديركل ميراث فرهنگي مازندران نوشت: «اگر از كاخ جهان‌نما، باغ ملي عباس‌آباد و مسجد فرح‌آباد خوب محافظت نشود، خطر خروج از فهرست جهاني يونسكو اين آثار را تهديد مي‌كند. باغ تاريخي عباس‌آباد از ظرفيت‌هاي تاريخي و گردشگري استان به شمار مي‌رود و متاسفانه ميراث فرهنگي در باغ تاريخي عباس‌آباد بهشهر براي ماهانه يك ميليون تومان بهره مالكانه خلع يد مي‌شود درحالي كه اين اثر ثبت جهاني يونسكو است. مسجد فرح‌آباد و كاخ جهان‌نما از ديگر آثار تاريخي استان هستند كه برخي مي‌خواستند مسجد فرح‌آباد را تبديل به مصلي كنند.»
مسجد جامع عباسي اصفهان:
از ابتداي تابستان 1401، اخباري درباره آسيب‌هاي جدي به گنبد مسجد جامع عباسي و مسجد شيخ لطف‌الله اصفهان به دليل مرمت غير اصولي منتشر شد. طبق اين اخبار، گنبد مسجد 400 ساله جامع عباسي، متاثر از تحمل وزن داربست‌هايي كه به مدت 14 سال بر سطح اين گنبد نصب بوده و همچنين به دليل رعايت نشدن اصول مرمت، در بخش‌هايي دچار فرورفتگي شده علاوه بر اينكه نيمه گنبد با نيمه ديگر آن اختلاف قرينگي كاملا محسوس داشت و علاوه بر همه اينها، چين‌خوردگي‌ها بر سطح گنبد، فرورفتگي‌ها و برآمدگي‌هاي سطح گنبد، هم‌تراز نبودن ترك‌هاي گنبد و ناهمخواني كاشيكاري‌هاي انجام‌شده با نقش گنبد قرينه، در تصاوير كاملا مشهود بود در حالي كه مرمت مسجد جامع عباسي، زير نظر وزارت ميراث فرهنگي اتفاق افتاده بود. دو سال پيش از آن و در سال 1399 مرمت غيراصولي گنبد مسجد شيخ لطف‌الله كه از ديگر آثار تاريخي واقع در ميدان نقش جهان است، باعث دو رنگ شدن سطح بيروني گنبد شده بود در حالي كه مسووليت مرمت گنبد هر دو اثر تاريخي در ميدان نقش جهان با فريبا خطابخش؛ مدير پايگاه ميراث جهاني نقش جهان اصفهان بود. پس از افشاي اين اتفاق تلخ، سيد محمد بهشتي، رييس سابق سازمان ميراث فرهنگي درباره خطر حذف اين بنا از فهرست ميراث جهاني يونسكو هشدار داد و در گفت‌وگو با «صداي ميراث و ديد‌بان ايران» گفت: «وقتي اثري در فهرست ميراث جهاني يونسكو ثبت شود، هر رفتار و فعل و انفعالاتي كه در آن اثر انجام مي‌شود بايد همخوان با ضوابط و قوانين جهاني يونسكو باشد. گزارش وضعيت آثار ثبت جهاني شده نيز بايد هر سال به يونسكو ارسال شود و اگر اتفاقاتي كه در يك اثر ثبت جهاني‌شده صورت گرفته با اصول علمي فاصله داشته باشد، اين موضوع مي‌تواند در روند ماندگاري اثر در فهرست ميراث جهاني يونسكو اخلال ايجاد كند و حتي مي‌تواند پرونده يك اثر ثبت جهاني‌شده را تا آنجا پيش ببرد كه اثر در فهرست ميراث در معرض خطر يونسكو قرار بگيرد و اين رخداد يك آبروريزي براي كشور خواهد بود. »
چغازنبيل خوزستان:
آذر 1399 و به دنبال افشاي تسطيح قسمت‌هايي از اراضي ملي واقع در حريم درجه يك معبد 3 هزارساله زيگورات، چغازنبيل واقع در شهرستان شوش استان خوزستان با هدف ايجاد كارخانه قند آن هم در جوار يكي از مشهورترين پرستشگاه‌هاي جهان، معاون وزارت ميراث فرهنگي از اخطار يونسكو به ايران بابت اين اقدام غيرقانوني و توضيح بابت اين تخلف آسيب‌زا براي بناي ارزشمند چغازنبيل خبر داد. محمد حسن طالبيان در گفت‌وگو با خبرگزاري ايرنا گفت: «يونسكو با دريافت خبرهاي مربوط به اين اثر كه نخستين اثر ثبت‌شده كشورمان در فهرست ميراث جهاني است بر اساس وظيفه از وزارت ميراث فرهنگي ارسال گزارش از آخرين وضعيت حفاظتي و اقدامات صورت‌گرفته را درخواست كرده است. وزارت ميراث فرهنگي نيز حسب دستور استاندار خوزستان، منتظر قطعي شدن جابه‌جايي محل كارخانه قند از حريم اين اثر جهاني است تا برطرف شدن تهديد حرم اثر را رسما به يونسكو اعلام كند. در خصوص چغازنبيل و ديگر آثار جهاني كشورمان در صورتي كه قوانين يادشده از سوي دستگاه‌ها و مسوولان اجرايي رعايت نشود و تعرض به آنها وجهه بين‌المللي ميراث جهاني را خدشه‌دار كند، ورود به فهرست ميراث در خطر يا خروج كامل از فهرست ميراث جهاني دور از انتظار نخواهد بود و بديهي است اين موضوع بازتاب خوبي در جوامع ملي و بين‌المللي نخواهد داشت.»
باغ شاهزاده ماهان كرمان:
دي ماه 1392 خبرگزاري‌ها گزارش دادند كه تبديل باغ موزه شاهزاده ماهان كرمان به مركز اقامتي، اين بناي بازمانده از دوره قاجار و ثبت‌شده در فهرست ميراث جهاني يونسكو را در خطر حذف از اين فهرست قرار داده است.
اجاره بخش‌هايي از اين باغ به بخش خصوصي و ايجاد مراكز اقامتي در محوطه و بناي باغ شاهزاده ماهان كه از جمله باغ‌هاي پلكاني و با معماري زيباست، خطر تخريب عامدانه اين بنا را تشديد مي‌كرد آن‌هم در حالي كه هر گونه تغيير كاربري و تغييرات در منظر و كاربري آثار تاريخي تخلف محسوب شده و به حذف اثر ثبت شده در فهرست ميراث يونسكو منجر مي‌شود. نكته نگران‌كننده اين بود كه اقدام غيرقانوني در تبديل اين باغ موزه به مركز اقامتي، آنطور كه مدير وقت تدوين پرونده‌هاي ميراث جهاني ميراث فرهنگي به خبرنگار مهر گفته بود، مخفيانه و بدون اطلاع مسوولان سازمان يونسكو صورت گرفته بود كه اين پنهانكاري و اقدامات غيرقانوني آگاهانه مي‌توانست مشكلات در اين مسير را پيچيده‌تر كند. به دنبال انتشار اين گزارش، معاون وقت اداره كل ميراث فرهنگي استان كرمان در گفت‌وگو با تسنيم مدعي شد: «ايجاد يك مركز اقامتي در باغ شاهزاده ماهان خلاف مقررات و ضوابط يونسكو نيست و اين مركز اقامتي داراي پروانه بهره‌برداري از اداره اماكن، بهداشت وديگر نهادهاست و ايجاد اين مركز اقامتي هيچ ضربه‌اي به بنا وارد نمي‌كند و صرفا در اختيار گردشگران خارجي يا داخلي است و خدماتي به مسافران عبوري يا افراد داراي نيت‌هاي خاص ارايه نمي‌دهد.» خبرگزاري تسنيم در اين گزارش همچنين فاش كرده بود كه مسوولان گردشگري اداره كل ميراث فرهنگي استان كرمان به جاي آنكه رسيدگي به اين تخلفات را در دستور كار قرار دهند به دنبال افزايش مدت قرارداد واگذاري باغ شاهزاده ماهان از يكسال به پنج سال بوده‌اند.
تخت سليمان آذربايجان غربي:
فروردين 1401 خبرگزاري‌ها درباره خطر خروج آثار تاريخي تخت سليمان تكاب از فهرست ميراث جهاني يونسكو به دنبال افتتاح معدن استخراج سنگ آهن در مجاورت محدوده اين ميراث جهاني در بهمن 1400 و در ماه‌هاي آغازين فعاليت دولت سيزدهم خبر دادند. طبق گزارش خبرگزاري‌ها، تمام اقدامات همزمان با آغاز بهره‌برداري از اين معدن، تخلفات قانوني و نقض قوانين يونسكو بوده چنانكه احداث جاده به طول حدود ۱۰ كيلومتر و عرض ۵ متر در داخل محدوده و عبور جاده تعريض‌شده از حريم محوطه‌هاي تاريخي تخت سليمان براي دسترسي به معدن سنگ آهن، كوه‌تراشي و از بين بردن تپه‌ها در طول و عرض جاده احداث شده، از بين بردن برخي آثار باستاني واقع‌شده در مسير و انجام انفجار در معدن، تخلفات آشكار مسوولان استاني بوده كه خطر خروج اين محوطه باستاني از فهرست ميراث جهاني يونسكو را تشديد كرده است.
چشم‌انداز باستان‌شناسي ساساني منطقه فارس:
ارديبهشت امسال خبرگزاري‌ها گزارش‌هايي درباره آسيب به آثار دوران ساساني در شهرستان‌هاي فيروزآباد، كازرون و سروستان (شهر باستاني بيشاپور، غار شاپور، كاخ ساساني سروستان، شهر باستاني اردشير خوره، كاخ اردشير بابكان، قلعه دختر، نقش برجسته ديهيم‌گذاري و نقش برجسته پيروزي اردشير بر اردوان) منتشر كردند. طبق اين گزارش‌ها، ورود گاه و بيگاه گله‌هاي گوسفندان به شهر تاريخي اردشير خوره (شهر گور) و وجود فضولات حيواني در اين محوطه باستاني و نفوذ آلودگي به بقاياي پراكنده در محوطه اولين شهر ساسانيان (آخرين حكومت ايراني پيش از ورود اسلام به ايران كـه بـر پايه ناسيوناليسم ايراني و مذهب زرتشت به دست اردشير بابكان بنياد نهاده شد) ورود برخي از مسافران و بازديدكنندگان به بخش‌هاي ممنوعه از ميراث جهاني «تنگِ چوگان» كازرون و بالا رفتن گردشگران از سنگ نگاره ساساني تاج ستاني بهرام يكم و راه رفتن روي نقش‌برجسته‌هاي تاريخي و ارزشمند و جهاني اين مجموعه، حتما آسيب‌هاي جبران‌ناپذيري براي اين مجموعه منحصربه‌فرد به ثبت رسيده در فهرست ميراث جهاني يونسكو خواهد داشت.