آيا زلزله مهم ديگري در جنوب تركيه رخ مي‌دهد؟
مهدي زارع
روز چهارشنبه 13 ارديبهشت 1402 نزديك به سه ماه بعد از زلزله‌هاي 17/11/1401 قهرمان مرعش و البيستان در جنوب تركيه، پس‌لرزه‌اي با بزرگاي 4.8 (بزرگاي محلي 5) مجددا پرسش‌هايي در مورد احتمال رخداد زمين‌لرزه شديد ديگري در پهنه زلزله‌هاي فوريه 2023 ايجاد كرد. زلزله با بزرگاي 7.8 در ساعت 17: 4 صبح در 6 فوريه 2023 رخ داد و بيش از 50 هزار نفر از ساكنان تركيه و سوريه را كشت. زمين‌شناسان مدت‌ها تلاش كرده‌اند تا هشدارهايي درباره مكان، بزرگي و زمان دقيق زمين‌لرزه‌هاي آينده ارايه دهند، به ويژه براي آنكه مشخص كنند كدام بخش‌هاي گسل خطرناك‌ترين بخش‌ها هستند و زلزله بعدي با چه اندازه‌اي قابل انتظار است. تركيه در محدوده يك پهنه برخورد فعال زمين‌ساختي ورقه‌هاي قاره‌اي واقع است كه چندين قطعه از پوسته زمين به‌هم مي‌رسند. در جنوب شرقي تركيه و شمال سوريه، ورقه عربي به سمت شمال در برابر ورقه آناتولي فشار مي‌آورد و آن را به سمت غرب مي‌فشارد، اما اصطكاك بين ورقه‌ها موجب مي‌شود تا گاه براي قرن‌ها محدوده‌هاي ترمز و قفل شده روي گسل‌ها ساكن بمانند. هنگامي كه تنش بر اصطكاك غلبه مي‌كند، ورقه‌ها در دو سوي گسل‌ها از كنار يكديگر مي‌لرزند و انرژي فوق‌العاده‌اي را به شكل زلزله آزاد مي‌كنند. اين اتفاق بارها و بارها در تركيه رخ داده است. تنش‌ها در امتداد يعني گسل آناتولي شرقي در بخش‌هاي مختلف -قطعات گسله- تقسيم شده و به ترتيب رها شدن تنش‌ها، اين قطعات در زمان‌هاي مختلف مي‌لغزند. هنگامي كه يك بخش جابه‌جا مي‌شود و تكان مي‌خورد، تنش روي بخش‌هاي مجاور همان گسل و ساير گسل‌هاي نزديك را تغيير مي‌دهد. اين باعث افزايش تنش در برخي مكان‌ها مي‌شود و آنها را به گسيختگي نزديك‌تر مي‌كند و البته تنش را بر ديگر قطعات كاهش مي‌دهد. مناطقي در سامانه گسله آناتولي شرقي بسيار تحت‌فشار بوده‌اند. بر پايه سوابق تاريخي، تغييرات تنش ناشي از زمين‌لرزه‌ها از سال 1822 نشان مي‌داد كه منطقه‌اي از پهنه گسله در جنوب قهرمان‌مرش
-كه در 6 فوريه گسيخته شد- در معرض خطر فزاينده‌اي قرار دارد تا در آينده گسيخته شود. اين مطالعه از حدود سه دهه قبل به عنوان مطالعه «تغييرات تنش كولمب» شناخته مي‌شود، به طور دقيق به پيش‌بيني «مكاني» زمين‌لرزه بعدي كمك مي‌كند. در سال 1997، مطالعه تغييرات تنش كولومب در گسل آناتولي شمالي تركيه نشان مي‌داد كه زمين‌لرزه بعدي ممكن است در محدوده ايزميت رخ دهد. اين زلزله در آگوست 1999 رخ داد. استفاده از اين تكنيك در همه جا ممكن نيست. از آنجايي كه اين مدل نياز به دانشي در مورد زمين‌لرزه‌هاي قبلي و به ويژه زلزله‌هاي تاريخي دارد، از آن براي ارزيابي تنها مناطقي استفاده مي‌شود كه زمين‌لرزه‌اي مهم با داده‌هاي ساز و كار ژرفي و بزرگا و اندازه گسيختگي مشخص به خوبي شناخته شده است. بنابراين اين روش معمولا در پيش‌بيني پس‌لرزه‌ها كه معمولا كوچك‌تر از لرزه اصلي هستند، بيشترين موفقيت را دارد. به هر حال مكان زلزله 2023 قهرمان‌مرش قابل پيش‌بيني بود ولي لرزش از شاخه بسيار كوچك از سامانه گسله آناتولي شرقي گسل شروع شد و سپس به قطعه اصلي سرايت كرد. ضمنا زلزله اصلي بسيار بزرگ‌تر از چيزي بود كه پيش‌بيني مي‌شد، احتمالا به اين دليل كه يك قطعه به سمت جنوب گسيخته شد كه در سال 1822 شكسته شده بود و قطعه‌اي نيز به سوي شمال گسيخته شد كه قبلا در سال 1893 شكسته بود. نكته‌اي مورد پرسش فراوان است آنكه آيا در اين محل كه زلزله بزرگي رخ داده است، آيا احتمال وقوع رخداد زمين‌لرزه مشابه مجدد در آن بيشتر يا كمتر است؟ در كوتاه‌مدت، تصور آن است كه احتمال آن كمتر است. اينكه چگونه ممكن است دوباره زمين‌لرزه‌اي با بزرگاي 7.8 روي آن قطعه گسل رخ دهد در صورتي قابل تبيين است كه توزيع و تمركز تنش روي صفحه گسله در اين مرز برخورد شناخته شود. از آنجايي كه ميزان جابه‌جايي در مرز زمين‌ساختي سامانه آناتولي شرقي از حدود 10 ميلي‌متر در سال در شرق به حدود يك تا 4 ميلي‌متر در سال در غرب مي‌رسد، مدتي طول مي‌كشد تا تمركز مجدد تنش براي رخداد مجدد زمين‌لرزه بزرگ اتفاق بيفتد. استثنا اگر هنوز لغزشي در انتظار رخ دادن باشد باز هم ممكن است زلزله بزرگ ديگري در فاصله نزديك بعد از زلزله‌هاي 6 فوريه رخ دهد كه البته اين موضوع نادر است. پيش‌لرزه‌ها و پس‌لرزه‌ها زلزله‌هايي هستند كه قبل يا بعد از بزرگ‌ترين زلزله رخ مي‌دهند.
پس‌لرزه‌ها، از‌جمله پس‌لرزه‌هاي بزرگ، در ابتدا بيشتر رخ مي‌دهند و سپس به تدريج با گذشت زمان از بين مي‌روند. مي‌توانيد تصور كنيد كه تكه‌اي از زمين كه زلزله اصلي را احاطه كرده، كمي استرس اضافي به آن وارد كرده است، زيرا همه چيز به آرامي حركت نمي‌كند. پس‌لرزه‌ها بخشي از ته‌نشين شدن تدريجي پس از تغييرات بزرگ ناشي از بزرگ‌ترين زلزله است. بخشي از گسيختگي و افت تنش ممكن است اين باشد كه گسل ديگري كه حدود 500 سال استرس روي آن جمع شده بود نيز شكسته شود، اين احتمالا همان چيزي است كه باعث زلزله دوم، در 6 فوريه 2023 در راستاي گسل چارداك در جنوب البيستان شد و زمين‌لرزه‌اي با بزرگاي 7.5 رخ داد.