گزارش خبرنگار اعزامي «اعتماد» از نشست چهارجانبه وزراي خارجه ايران، تركيه، روسيه و سوريه
توسعه « روند آستانه» در مسکو
رحمن قهرمان‌پور: سوريه فعلا نمي‌تواند از فرآيند آستانه خارج شود و به نفع ايران و روسيه هم نيست كه اين اتفاق بيفتد
شهاب شهسواري
امروز قرار است وزراي خارجه ايران، تركيه، روسيه و سوريه در مسكو مذاكرات چهارجانبه‌اي را در چارچوب فرآيند بهبود روابط تركيه و سوريه آغاز كنند. حسين اميرعبداللهيان، وزير امورخارجه جمهوري اسلامي ايران روز گذشته به مسكو سفر كرد تا در اين نشست چهارجانبه حضور پيدا كند. هرچند تركيه از سال ۲۰۱۱ روابط خود را با دولت بشار اسد در سوريه قطع و از مخالفان مسلح او حمايت كرد، اما در طول ماه‌هاي گذشته تلاش‌ها در تركيه براي از سرگيري روابط با سوريه شدت بيشتري گرفته است. مرداد ماه سال گذشته، مولود چاووش اوغلو، وزير خارجه تركيه افشا كرد كه پاييز سال ۱۴۰۰ در حاشيه اجلاس عدم تعهد در بلگراد، مذاكراتي كوتاه با همتاي سوري خود، فيصل مقداد انجام داده است. مدتي بعد هاكان فيدان و علي مملوك، روساي سازمان‌هاي اطلاعاتي سوريه و تركيه هم باهم ديدار كردند. اما فرآيند مذاكرات آنكارا و دمشق از زمستان گذشته سرعت بيشتري گرفته است. دي‌ماه سال گذشته، وزراي دفاع و روساي نهادهاي اطلاعاتي تركيه و سوريه در نشستي از قبل اعلام‌نشده به ميزباني سرگئي شويگو، وزير دفاع روسيه شرکت کردند. خلوصي آكار وزير دفاع ملي و حاكان فيدان رييس سازمان اطلاعات تركيه در مسكو با سرگئي شويگو وزير دفاع روسيه، علي محمودعباس وزير دفاع و علي مملوك، رييس دفتر امنيت ملي سوريه در روسيه با يكديگر ديدار كردند. تركيه در آستانه انتخابات سرنوشت‌ساز ۲۴ ارديبهشت، نياز روزافزوني به حلوفصل مسائل باقيمانده با سوريه احساس مي‌كند. حضور ميليون‌ها پناه‌جوي سوري در خاك تركيه در كنار هزينه‌هاي كلان حضور نظامي تركيه در مناطق اشغالي در شمال سوريه، در شرايطي كه اين كشور با مشكلات عمده اقتصادي از جمله تورم و افزايش پرشتاب قيمت‌ها و كاهش ارزش پول ملي مواجه است، بهانه‌اي در اختيار رقباي انتخاباتي اردوغان قرار داده است تا عملكرد او را به چالش بكشند. آنكارا اميدوار است كه در آستانه انتخابات بتواند ديدار ديپلمات‌هاي ارشد دو كشور را با ميانجي‌گري روسيه به يك برگ برنده براي انتخابات تبديل كند.
پايان غيبت ايران
غيبت ايران در نشست دي‌ماه سال گذشته ميان وزراي دفاع روسيه، تركيه و سوريه، باعث حواشي زيادي شد و اين گمانه‌زني را تقويت كرد كه روسيه و تركيه، ايران را از فرآيند عادي‌سازي شرايط در سوريه كنار گذاشته‌اند. با اين حال مقام‌هاي روسيه به سرعت اعلام كردند كه اگر ايران تمايل داشته‌باشد، مشكلي براي شركت نمايندگان ايران در دورهاي بعدي گفت‌وگوهاي سوريه و تركيه به ميزباني مسكو ندارند.
۱۴ و ۱۵ فروردين‌ماه سال جاري نشستي در سطح معاونان وزارت خارجه ايران، تركيه، روسيه و سوريه در مسكو برگزار شد تا به غيبت ايران در اين نشست‌ها پايان داده‌شود. علي اصغر خاجي، مشاور ارشد وزير امور خارجه ايران در امور ويژه سياسي در اين نشست دو روزه شركت كرده بود. امير محمدرضا قرايي آشتياني، وزير دفاع ايران نيز دو هفته پيش براي شركت در نشستي با حضور وزراي دفاع ايران، تركيه، روسيه و سوريه به مسكو سفر كرد. حالا نوبت به وزراي خارجه چهار كشور رسيده است تا در نشست امروز مسكو، وضعيت روابط ميان دمشق و آنكارا را بررسي كنند. ايمن سوسان، معاون وزير خارجه در نشست ماه گذشته معاونان وزراي خارجه چهار كشور تاكيد كرد كه سوريه روي سه نكته اصلي، شامل لزوم پايان دادن به حضور غيرقانوني تركيه در اراضي سوريه، عدم مداخله در امور داخلي سوريه و مبارزه با تروريسم در همه اشكال آن، تاكيد دارد. مولود چاووش اوغلو، روز شنبه در مورد نشست امروز گفت: «شايد بتوانيم يك كنفرانس مطبوعاتي در نشست وزيران خارجه برگزار كرده و بيانيه مشتركي صادر كنيم ولي از قبل نمي‌توان به وضوح در خصوص نتايج اين نشست و توافق احتمالي آن اعلام نظر كرد.»
ديپلماسي انتخاباتي؟
نشست چهارجانبه وزراي خارجه ايران، تركيه، سوريه و روسيه درست چهار روز پيش از انتخابات سرنوشت‌ساز تركيه برگزار مي‌شود. انتخاباتي كه نتيجه آن سرنوشت سلطه حزب عدالت و توسعه و رجب طيب اردوغان را بر تركيه بعد از دو دهه تعيين مي‌كند. نشست وزراي خارجه چهار كشور قرار بود اسفندماه سال گذشته برگزار شود، اما بدون اعلام دليلي مشخص اين نشست به آينده موكول شد. برگزاري اين نشست در آستانه انتخابات رياست‌جمهوري در تركيه، در شرايطي كه نظرسنجي‌ها از رقابت بسيار نزديك ميان رجب طيب اردوغان و رقيب اصلي‌اش كمال قليچ‌دار اوغلو حكايت دارند، اين گمانه را تقويت كرده است كه اردوغان علاقه‌مند است از اين نشست براي انتخابات بهره‌برداري كند.
رحمن قهرمان‌پور، تحليل‌گر مسائل بين‌الملل معتقد است كه مساله پناه‌جويان سوري در تركيه، مساله سرنوشت‌سازي در انتخابات پيش رو است و اردوغان علاقه‌مند است كه بتواند با وعده تفاهم با سوريه براي حل اين مساله، در انتخابات هفته آينده توفيق بيشتري كسب كند. او به «اعتماد» مي‌گويد: «اين نشست بي‌ارتباط با انتخابات تركيه نيست. هم رجب طيب اردوغان مي‌خواهد از اين نشست به نفع خودش در انتخابات هفته آينده استفاده كند، هم روسيه علاقه‌مند است كه به برنده شدن اردوغان در انتخابات پيش رو كمك كند.» تركيه در حال حاضر ميزبان نزديك به ۳.۵ ميليون پناه‌جوي سوريه است كه از زمان آغاز بحران سوريه در سال ۲۰۱۱ به اين كشور پناه آورده‌اند.
قهرمان‌پور معتقد است: «موضوع آوارگان و پناهندگان سوري در تركيه به يكي از مسائل مهم در اين انتخابات تبديل شده است. كمال قليچ‌دار اوغلو و سينان اوغان روي اين موضوع در تبليغات انتخاباتي‌شان مانور مي‌دهند و گفته‌اند كه اگر پيروز شوند اين پناه‌جويان را به كشورشان بر مي‌گردانند. رجب طيب اردوغان هم در آغاز رقابت‌هاي انتخاباتي اعلام كرد كه مساله پناهندگان را اگر پيروز شود سعي مي‌كندآن را حلوفصل كند.» موضوع پناه‌جويان سوري در طول اين سال‌ها به يك مساله سياسي در تركيه تبديل شده است. قهرمان‌پور مي‌گويد: «رجب طيب اردوغان سال ۲۰۱۸ از دادن شهروندي به پناه‌جويان سوري سخن گفته بود، اظهارنظري كه به‌شدت با اعتراض مخالفان سياسي او مواجه شده بود، چرا كه آنها معتقد بودند اردوغان از اين طريق مي‌خواهد با دادن حق راي به اين پناه‌جويان، عملا تعداد آراي خود را در انتخابات بالاتر ببرد.» وي مي‌گويد: «موضوع پناه‌جويان سوري به عنوان يك مساله سياسي در تركيه، بدون توافق با سوريه حلوفصل نخواهد شد. تاكنون به‌رغم ديدارهايي كه از سال گذشته بين مقام‌هاي دو كشور انجام شده است، هنوز هيچ نتيجه‌اي براي حلوفصل موضوع پناه‌جويان به دست نيامده است. در آستانه انتخابات، دولت اردوغان اميدوار است كه دولت روسيه فشاري به سوريه وارد كند تا دمشق امتياز خاصي به تركيه بدهد كه بتواند در نتيجه آراي انتخابات يكشنبه موثر باشد.»
آيا آنكارا حاضر به ترك خاك سوريه مي‌شود؟
تركيه از سه سال و نيم پيش به بهانه مبارزه با گروه‌هاي مسلح كرد كه از سوي آنكارا گروه تروريستي تلقي مي‌شوند، عمليات نظامي گسترده‌اي را در خاك سوريه آغاز كرد. تا پيش از سال ۲۰۱۹ تركيه به صورت غيرمستقيم و با حمايت از گروه‌هاي شبه‌نظامي مسلح در خاك سوريه با حكومت اسد مقابله مي‌كرد، اما از مهرماه سال ۱۳۹۸ با اجراي عمليات موسوم به «چشمه صلح» در خاك سوريه، نظاميان تركيه مستقيما وارد خاك سوريه شدند.
از سال ۲۰۱۹ بخش‌هايي از شمال سوريه تحت اشغال نيروهاي تركيه است. هر چند هنوز تركيه از بخشي از گروه‌هاي مسلح مخالف دولت مركزي سوريه حمايت مي‌كند، اما با توجه به اينكه دولت بشار اسد حاكميت دولت مركزي را در بخش‌هاي بزرگي از خاك سوريه احيا كرده است و گروه‌هاي شبه‌نظامي مسلح در شمال شرقي اين كشور در استان ادلب و بخشي از استان حلب محاصره شده‌اند، در حال حاضر مهم‌ترين اختلاف نظر ميان آنكارا و دمشق، اشغال خاك سوريه توسط تركيه است.
دمشق، تركيه را نيروي اشغالگر تلقي مي‌كند و تاكنون بارها خواهان عقب‌نشيني نظاميان تركيه از خاك خود شده است. با اين حال دولت تركيه مي‌گويد كه براي حفظ امنيت مرزهاي خود و دور كردن شبه‌نظاميان مسلح كرد از مرزهاي جنوبي تركيه، به حضور نظامي در خاك سوريه ادامه مي‌دهد. در طول سال‌هاي گذشته، تركيه پروژه‌هايي را در مناطق تحت اشغال آغاز كرده است كه به گفته خود آوارگان سوري كه به تركيه پناه برده‌اند را در نوار شمالي سوريه اسكان دهد. تحليل‌گران معتقدند كه آنكارا تلاش مي‌كند با اسكان دادن پناه‌جويان عرب و اهل سنت در نوار شمالي سوريه، تركيب جمعيتي منطقه را از اكثريت كرد مخالف تركيه به اكثريت عرب حامي تركيه تغيير دهد تا از تهديدهاي امنيتي ناشي از درگيري با كردها در شمال سوريه كم كند.
مولود چاووش اوغلو، وزير خارجه تركيه، روز شنبه در يك نشست خبري در واكنش به وعده رقباي انتخاباتي اردوغان در مورد خروج نظاميان تركيه از سوريه گفته بود: «اگر نيروهاي نظامي تركيه از منطقه خارج شوند، گروه‌هاي تروريستي اين خلأ را پر خواهند كرد و آنها مخالفان خود را تبعيد خواهند كرد و اين امر به معناي موج جديد مهاجرت به سوي تركيه خواهد بود.» وي تاكيد كرد: «حتي اگر تركيه از مناطق شمالي سوريه عقب‌نشيني كند، دولت مركزي سوريه بايد با مخالفان (به گفته چاوشش اوغلو) ميانه‌رو، نيروهاي مسلح شبه‌نظامي و گروه‌هاي متعدد مخالف خود كه همه از سوي ايالات متحده امريكا حمايت مي‌شوند، درگير شود تا بتواند وارد اين مناطق شود.» رحمن قهرمان‌پور در اين خصوص به «اعتماد» مي‌گويد: «حفظ نيروهاي نظامي تركيه در خاك يك كشور ديگر، هزينه‌هاي زيادي دارد و رقباي انتخاباتي اردوغان صراحتا در تبليغات خود به هزينه‌هاي اقتصادي عمليات نظامي تركيه در سوريه اشاره كرده‌اند. كمال قليچ‌دار اوغلو بارها اشاره كرده است كه تورم تركيه و وضعيت وخيم اقتصادي نتيجه سياست خارجي پرهزينه رجب طيب اردوغان در سوريه است.» اين تحليل‌گر مسائل بين‌الملل با اشاره به اينكه استمرار اين وضعيت، يعني حفظ نيروهاي نظامي تركيه در سوريه قابل تداوم نيست، ادامه مي‌دهد: «اين موضوع از نظر بين‌المللي به ضرر تركيه است و باعث مي‌شود كه حضور پناه‌جويان سوري در تركيه ادامه پيدا كند؛ در نتيجه تركيه چاره‌اي ندارد جز اينكه دير يا زود اين مناطق را واگذار كند. دغدغه اصلي تركيه اين است كه اين مناطق كردنشين به پايگاهي براي PKK (حزب كارگران كردستان) بدل نشود. به نظر مي‌رسد در اين مورد دولت بشار اسد هم مخالفتي نداشته باشد.» وي معتقد است: «البته شرايط در سوريه پيچيدگي‌هاي زيادي دارد. YPG يا يگان‌هاي مدافع خلق در شمال شرق سوريه دست بالا دارد و آنها هم خواهان اين هستند كه بشار اسد به جاي معامله با اردوغان با آنها معامله كند و كانون‌هاي مستقل در خاك سوريه تشكيل دهند و امنيت منطقه را در اختيار بگيرند.» بعيد به نظر مي‌رسد كه وزراي خارجه تركيه و سوريه در يك نشست بتوانند مشكلات موجود را حلوفصل كنند و به نتيجه‌اي ملموس در مورد اختلاف‌هاي دو كشور به ويژه در زمينه پناه‌جويان و سرزمين‌هاي تحت اشغال نظامي تركيه برسند. قهرمان‌پور مي‌گويد: «تركيه دير يا زود بايد براي اين كار چاره‌انديشي كند، اما طبيعتا اين كار زمان‌بر است و طبيعتا مشكلات و موانع متعددي در مقابل توافق ميان تركيه و سوريه قرار دارد كه به سادگي ميسر نيست.»
عادي‌سازي با جهان عرب همزمان با مذاكره با تركيه
ديپلمات ارشد سوريه در شرايطي پاي ميز گفت‌وگو با همتاي ترك خود مي‌نشيند كه جايگاه منطقه‌اي سوريه نسبت به چند روز پيش تغييرات بسياري كرده است. در طول هفته جاري، شوراي وزراي اتحاديه عرب بعد از ۱۲ سال تصميم گرفت تا بار ديگر از هيات‌هاي دولت سوريه براي مشاركت در نشست‌هاي اين سازمان منطقه‌اي دعوت كند و كرسي سوريه را دوباره به دولت مركزي اين كشور بسپارد. انتظار مي‌رود كه بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه جمعه هفته آينده براي شركت در نشست سران اتحاديه عرب به عربستان سعودي سفر كند. اين سفر ادامه سفرهاي بي‌سابقه بشار اسد در اسفندماه سال گذشته است كه به عمان و امارات متحده عربي سفر كرد و نشان مي‌دهد كه فرآيند عادي‌سازي روابط كشورهاي عربي با دولت سوريه كه از سال ۲۰۱۸ آغاز شده‌بود، شتاب بيشتري پيدا كرده است. بشار اسد هفته گذشته بعد از ۱۴ سال براي نخستين‌بار ميزبان رييس‌جمهور اسلامي ايران در دمشق بود، قبل از آن از وزير خارجه عربستان سعودي ميزباني كرده بود و به تدريج در حال بازيافتن جايگاه خود به عنوان يك رهبر پذيرفته‌شده منطقه‌اي است. در اين شرايط، فيصل مقداد، وزير خارجه سوريه از جايگاهي بسيار مستحكم‌تر نسبت به زمستان سال گذشته در نشست چهارجانبه مسكو حاضر مي‌شود.
رحمن قهرمان‌پور مي‌گويد: «بازگشت سوريه به جهان عرب، دلايل و انگيزه‌هاي خاص خودش را دارد. براساس توافقي كه پيش از برگزاري جلسه شوراي وزراي اتحاديه عرب با حضور وزراي خارجه پنج كشور عربي از جمله سوريه در اردن انجام شد، كشورهاي عربي پذيرفتند كه با چند شرط روابط خود را با سوريه عادي‌سازي كنند. گمانه‌زني‌هايي وجود دارد كه برخي كشورهاي عربي خواهان كم شدن نفوذ ايران در سوريه شده‌اند. در عين حال شرط مذاكره دولت سوريه با گروه‌هاي مخالف براساس طرح راه‌حل ديپلماتيك عربي و همچنين مشاركت كشورهاي عربي در بازسازي سوريه از اين شروط است. البته اين شروط به صورت علني منتشر نشده است.» وي مي‌گويد: «عادي‌سازي روابط كشورهاي عربي با سوريه، بخشي از رقابت‌هاي منطقه‌اي در قالبي جديد است. الان كه معلوم شده است بشار اسد در قدرت ماندني است، قدرت‌هاي منطقه‌اي به جاي رقابت نظامي در خاك سوريه تلاش مي‌كنند كه اين رقابت را به سمت رقابت اقتصادي، سياسي و سرمايه‌گذاري ببرند. برداشت من اين است كه شكل رقابت قدرت‌هاي منطقه‌اي در سوريه عوض شده است.»
قهرمان‌پور معتقد است: «تركيه به دنبال عادي‌سازي روابط با مصر است، با اسراييل آشتي كرده است و روابط خود را با عربستان سعودي و امارات متحده عربي بهبود داده است. مساله سوريه چون در سياست داخلي تركيه بازتاب پيدا كرده است، حلوفصل آن به سادگي عادي‌سازي روابط امارات يا عربستان سعودي نيست. در اين مورد ملاحظه‌اي كه تركيه دارد اين است كه چگونه اين وضع را مديريت كند كه به شكست حزب حاكم عدالت و توسعه و شكست شخص رجب طيب اردوغان تعبير نشود.»
سرنوشت روند آستانه
يكي از سوالاتي كه بعد از برگزاري ديدارهاي اخير ميان مقام‌هاي ايران، تركيه، سوريه و روسيه وجود دارد، سرنوشت روند آستانه است كه بر اساس چارچوب توافق ايران، تركيه و روسيه از آذر ماه سال ۱۳۹۵ آغاز شده‌بود. بر اساس فرآيند صلح آستانه، ايران، تركيه و روسيه به عنوان ضامن كاهش تنش در برخي از مناطق سوريه فرآيند توقف درگيري‌ها در اين مناطق را آغاز كردند و از گروه‌هاي مخالف حكومت بشار اسد و دولت براي گفت‌وگوهاي آشتي دعوت كردند. گفت‌وگوها در فرآيند آستانه به تشكيل كميته قانون اساسي سوريه بين دولت و مخالفان از سال ۱۳۹۸ انجاميد كه براي تدوين قانون اساسي جديد سوريه فعاليت مي‌كرد.
فرآيند عادي‌سازي روابط كشورهاي عربي با سوريه در كنار تلاش‌ها براي مذاكرات ديپلماتيك ميان تركيه و سوريه، اين گمانه را ايجاد كرده است كه با تثبيت شدن هرچه بيشتر وضعيت حكومت بشار اسد در سوريه، ديگر دولت او تمايلي به مذاكره با مخالفان نداشته باشد. همزمان اتحاديه عرب در جلسه هفته جاري خود يكي از اصلي‌ترين شروط بازگشت سوريه به اين سازمان را گفت‌وگوهاي دولت با مخالفان «تحت رهبري عربي و بدون دخالت خارجي» قرار داد. همچنين زماني كه دي‌ماه سال گذشته روسيه بدون دعوت از ايران ميزبان ديدار وزراي دفاع تركيه و سوريه بود، گمانه‌زني‌ها تقويت شد كه روسيه و تركيه فرآيند آستانه را كنار گذاشته‌اند و ساختار جديدي را براي مذاكرات با سوريه ايجاد كرده‌اند.
چاووش اوغلو روز سه‌شنبه پيش از عزيمت به مسكو نيز در اظهارنظري گفت: «هدف ما دستيابي به ثبات و صلح دايم در سوريه، همكاري در زمينه مبارزه با سازمان تروريستي ي‌پ‌گ/پ‌ك‌ك كه مي‌خواهد سوريه را تجزيه كند و ما را از آنجا تهديد مي‌كند و اطمينان از اين است كه سوري‌هاي در تركيه به شكل داوطلبانه و امن به خانه‌هاي خود بازمي‌گردند. اميدوارم نشست فرداي ما مفيد باشد.»
رحمن قهرمان‌پور مي‌گويد: «واقعيت اين است كه با وجود پايان يافتن جنگ داخلي در سوريه، دولت سوريه همچنان يك دولت ورشكسته است. ابتدايي‌ترين شرط حاكميت يك دولت كه اعمال حاكميت بر همه سرزمين است، در سوريه وجود ندارد و هنوز نيروهاي امريكايي، نيروهاي تركيه، نظاميان روسيه و ... در خاك سوريه حضور دارند. به اين زودي‌ها دولت بشار اسد به يك دولت مستقل داراي حاكميت تبديل نخواهد شد. اين مساله سال‌هاي سال طول خواهد كشيد. آن چيزي كه تمام شده است، جنگ داخلي در سوريه است. انبوهي از مسائل در سوريه باقي مانده، مساله خلع سلاح مخالفان، مساله مذاكرات سوريه با مخالفان، خرابي‌هاي ناشي از جنگ، حضور داعش و .... سوريه فعلا نمي‌تواند از فرآيند آستانه خارج شود و به نفع ايران و روسيه هم نيست كه اين اتفاق بيفتد. ايران و روسيه منافع مشتركي دارند كه باعث مي‌شود ترجيح دهند همين فرآيند آستانه تا رسيدن به يك نقطه مطلوب ادامه پيدا كند.»
رحمن قهرمان‌پور، تحليل‌گر مسائل بين‌الملل معتقد است كه مساله پناه‌جويان سوري در تركيه، مساله سرنوشت‌سازي در انتخابات پيش رو است و اردوغان علاقه‌مند است كه بتواند با وعده تفاهم با سوريه براي حل اين مساله، در انتخابات هفته آينده توفيق بيشتري كسب كند. او به «اعتماد» مي‌گويد: «اين نشست بي‌ارتباط با انتخابات تركيه نيست. هم رجب طيب اردوغان مي‌خواهد از اين نشست به نفع خودش در انتخابات هفته آينده استفاده كند، هم روسيه علاقه‌مند است كه به برنده شدن اردوغان در انتخابات پيش رو كمك كند.» تركيه در حال حاضر ميزبان نزديك به ۳.۵ ميليون پناه‌جوي سوريه است كه از زمان آغاز بحران سوريه در سال ۲۰۱۱ به اين كشور پناه آورده‌اند.
قهرمان‌پور مي‌گويد: «واقعيت اين است كه با وجود پايان يافتن جنگ داخلي در سوريه، دولت سوريه همچنان يك دولت ورشكسته است. ابتدايي‌ترين شرط حاكميت يك دولت كه اعمال حاكميت بر همه سرزمين است، در سوريه وجود ندارد و هنوز نيروهاي امريكايي، نيروهاي تركيه، نظاميان روسيه و ... در خاك سوريه حضور دارند. به اين زودي‌ها دولت بشار اسد به يك دولت مستقل داراي حاكميت تبديل نخواهد شد. اين مساله سال‌هاي سال طول خواهد كشيد. آن چيزي كه تمام شده است، جنگ داخلي در سوريه است. انبوهي از مسائل در سوريه باقي مانده، مساله خلع سلاح مخالفان، مساله مذاكرات سوريه با مخالفان، خرابي‌هاي ناشي از جنگ، حضور داعش و ... .