از خواب گران خيز
محسن آزموده
خبر درگذشت پروفسور مادلونگ در 92 سالگي نسبتا دير به تحريريه روزنامه اعتماد رسيد. جمعه 5 خرداد، در گفت‌وگويي با دكتر حسين شيخ رضايي، استاد فلسفه خبر داد كه قرار است دكتر حسن انصاري، پژوهشگر تاريخ اسلام در موسسه ترديد درباره مادلونگ سخنراني كند. مناسبت را پرسيدم، گفت مادلونگ به تازگي در گذشته! تعجب كردم: چه زماني، چه‌بي‌خبر؟ جست‌وجو كردم، در خبرها آمده بود كه پروفسور مادلونگ، 19 ارديبهشت درگذشته است. البته بعيد است افراد زيادي پروفسور مادلونگ را بشناسند و احتمالا اگر خبر درگذشت او را خوانده باشند، توجه‌شان را جلب كرده باشد. اما نكته عجيب اين است كه پروفسور مادلونگ ما را و تاريخ و فرهنگ و باورهاي ما را خيلي خوب مي‌شناخت، در بسياري موارد خيلي بهتر و دقيق‌تر و مفصل‌تر از خودمان. او اسلام‌شناس و دقيق‌تر بنويسم، «شيعه‌شناس» بود. يك زماني مي‌گفتند «معتبرترين متخصص تشيع در غرب» است.
مستشرق در غرب نه فقط كم نيست، بلكه آن قدر زياد هست كه فهرست نام‌هاي‌شان فقط چندين و چند مجلد كتاب مي‌شود؛ اسلام‌شناس هم همين‌طور. اتفاقا در دهه‌هاي اخير هم مطالعات اسلامي باز رونق گرفته، به ويژه بعد از ظهور جنبش‌هاي اسلام‌گرا در خاورميانه و ساير نقاط جهان. از اين نظر نمي‌توان انتظار داشت كه لااقل نام خاورشناسان را بدانيم. اما شيعه‌شناسي حوزه‌اي است كه پويندگان بسيار كمتري دارد. تا سال‌ها هانري كربن فرانسوي يكي از اصلي‌ترين شيعه‌شناسان غربي محسوب مي‌شد كه با نگاه همدلانه و فلسفي خاص خودش به تشيع نگاه مي‌كرد و مي‌كوشيد متفكران و حكماي شيعه و فلسفه اسلامي را به جهان غرب معرفي كند.
مسير شيعه‌شناسي مادلونگ اما با كربن متفاوت است. او ادامه راهي را پيموده كه شرق‌شناساني چون برتولد اشپولرو رودلف اشتروتمان پيش از او پيموده‌اند، يعني مطالعات وسيع و گسترده و عميق بر متون تاريخي و نسخه‌هاي خطي و منابع گوناگون و تلاش براي اتخاذ نگاهي تاريخي و تا سر حد امكان بي‌طرفانه، به جاي سوگيري آشكار فلسفي چنان كه كربن داشت. مادلونگ در رساله دكترايش به شيعه زيدي پرداخت و با در اختيار داشتن گنجينه بي‌نظير كتابخانه برلين در زمينه كتاب‌هاي خطي زيدي، در سال 1956 رساله‌اي درباره ابراهيم رسي فقيه و متلكم يمني قرن سوم و از شخصيت‌هاي محوري زيدي نوشت. اثري كه همچنان مهم‌ترين كتاب غربي در شناخت تشيع زيدي محسوب مي‌شود.
كتاب خلافت يا جانشيني حضرت محمد (ص) ديگر اثر قابل توجه مادلونگ است كه به گفته محمد كاظم رحمتي عضو هيات علمي دايره‌المعارف بزرگ اسلامي «مهم‌ترين كتابي است كه تاكنون در تاريخ اسلام‌شناسي درباره اين موضوع نوشته شده است.» مادلونگ در اين كتاب از نگاه تشيع امامي درباره موضوع جانشيني پيامبر اسلام دفاع مي‌كند. اين كتاب كه توسط انتشارات آستان قدس رضوي ترجمه و منتشر شد، در سال 1377 جايزه كتاب سال را در ايران از آن خود كرد. فرقه‌هاي اسلامي (با ترجمه ابوالقاسم سري) و تصحيح آثاري چون اثبات النبوات (نوشته ابويعقوب اسحاق بن احمد سجستاني) و مصارع‌المصارع (تاليف خواجه نصيرالدين طوسي) تنها بخشي از آثار مادلونگ است.
ما معمولا عادت داريم كه زياد حرف مي‌زنيم، به گذشته‌مان مي‌نازيم، از افتخارات‌مان سخن‌سرايي مي‌كنيم و درباره زرنگي و باهوشي و تيز و بز بودن‌مان در مقايسه با اقوام و ملل ديگر قصه‌ها مي‌گوييم. علامه محمد اقبال لاهوري اگر بود، لابد در واكنش به اين خودستايي‌ها مي‌گفت: «از خواب گران، خواب گران، خواب گران خيز، از خواب گران خيز.»