فرونشست اصفهان؛ ۴۰ برابر نرخ جهانی

عاطفه عليان

زبانه‌هاي فرونشست اصفهان را فرا گرفته است. زمين زير پاي 820 هزار خانه مسكوني، 6 هزار بناي تاريخي، ورزشگاه بزرگ نقش‌جهان، دو پالايشگاه، سه فرودگاه و 2.5 ميليون نفر ساكن در دشت اصفهان-برخوار سست شده است. فرونشست دست به گزينش نمي‌زند، همه را نابود مي‌كند. طبق آخرين داده‌هاي سازمان زمين‌شناسي در حال حاضر نرخ فرونشست در دشت اصفهان-برخوار در حدود 160 ميليمتر در سال است و فرودگاه شهيد بهشتي اصفهان بين 8 تا 12 سانتي‌متر در سال نشست مي‌كند. اهميت اين نگراني را زماني متوجه مي‌شويم كه بدانيم در دنيا وقتي كه نرخ فرونشست به 4 ميليمتر در سال مي‌رسد، وضعيت بحراني اعلام مي‌شود، اين در حالي است كه طي سال‌هاي 1400 تا 1401 در مناطق شمالي اصفهان نرخ فرونشست 156 ميليمتر اعلام شده كه تقريبا 40 برابر نرخ جهاني است. 

در همين زمينه، يك كارشناس زمين‌شناسي كه سابقه مديريت در اين استان را هم دارد، اما نخواست نامش منتشر شود به «اعتماد» مي‌گويد: ما نبايد در دايره نرخ فرونشست خود را محدود ‌سازيم؛ چه بسا دشتي با نرخ بسيار پايين‌تر اوضاع وخيم‌تري نسبت به دشت با نرخ بالاي فرونشست دارد. هر چه به مرگ آبخوان نزديك شويم، ضخامت آبرفت آبدار كمتر مي‌شود و نرخ كمتر خواهد شد و زماني كه آبرفت ما به‌طور كامل متراكم شود نرخ به صفر خواهد رسيد. او اضافه مي‌كند: طبق محاسبات كارشناسان در مناطق شمالي استان اصفهان، نشستي در حدود ۱۸۰ تا ۲۰۰ سانتي‌متر را تجربه خواهيم كرد و در مناطق مركزي مانند ميدان نقش جهان با توجه به ضخامت آبرفت دانه ريز اين مناطق، ۴۶ سانتي‌متر نشست در انتظار است و پس از آن به حالت پايداري خواهد رسيد. در اين زمان نشست‌ها كمتر يا به صفر خواهد رسيد، اما با اين تفاوت كه ما با يك آبرفت بسيار متراكم روبه‌رو هستيم كه ديگر قدرت آبگيري را از دست داده است كه اصطلاحا مي‌گويند مرگ آبخوان فرا رسيده است؛ اتفاقي كه در دشت مهيار رخ داده است!
سال ۹۸ سازمان زمين‌شناسي كشور اقدام به پايش دشت‌هاي استان اصفهان براي انجام مطالعات فرونشست و تهيه اطلس فرونشست زمين در اين دشت‌ها كرد. سال ۹۵ سازمان زمين‌شناسي اعلام كرد كه دو هزار و سيصد كيلومتر از دشت‌هاي استان در خطر فرونشست زمين است و اين رقم بعد از پايش‌هاي سال‌هاي ۹۸ و ۹۹ در حدود ۱۰ هزار كيلومترمربع اعلام شد به اين معنا كه استان اصفهان ركورددار بيشترين مساحت درگير با فرونشست زمين است.
‌از سوي ديگر كل مصرف آب شرب در اصفهان، حدود ۴۰۰ ميليون مترمكعب در سال است و در حال حاضر اصفهان كمترين سرانه مصرف آب شرب به ازاي هر نفر؛ كمتر از ۱۵۶ ليتر را دارد، در حالي كه متوسط مصرف كشور ۲۰۰ ليتر بر ثانيه است. 
در همين ارتباط «مجيد مختاري»، سخنگوي شركت آب و فاضلاب استان اصفهان به «اعتماد» مي‌گويد: موضوع فرونشست در اصفهان و به خصوص شمال اصفهان پديده‌اي طبيعي است كه در چند سال گذشته به دليل استفاده بي‌رويه از آب‌هاي زيرزميني و تغيير شرايط اقليمي تشديد شده است و اين نوسانات باعث شده كه زمين در جاهاي مختلف حركت‌هايي داشته باشد، اين حركت‌ها به صورت يكنواخت و غيريكنواخت اتفاق مي‌افتد و جاهايي كه به صورت غيريكنواخت فرونشست ايجاد مي‌شود سازه‌هاي آبفا كه به صورت سازه‌هاي مدفون و لوله‌اي هستند، حركت مي‌كنند و موجب باز شدن اتصالات شده و نشت ايجاد مي‌شود. نشتي فاضلاب و وارد شدن فاضلاب به محيط اطرافش باعث ايجاد شستن محيط اطراف (آب شستگي) مي‌شود و كم‌كم اطراف لوله به واسطه فرونشست اوليه تخليه مي‌شود كه نمونه آن ايجاد فروچاله در اتوبان شهيد آقابابايي بود.
او اضافه مي‌كند: در استان حدود 8 هزار و 900 كيلومتر شبكه فاضلاب داريم. در شهر اصفهان نزديك به 4 هزار كيلومتر شبكه فاضلاب وجود دارد كه از اين 4 هزار كيلومتر، حدود 300 كيلومتر آن نيازمند بازسازي و اصلاح است كه با استفاده از دوربين و تجهيزات CCTV شناسايي شده است. از اين 300 كيلومتر، 30 كيلومتر در اولويت بازسازي و اصلاح قرار دارد و به گونه‌اي است كه در صورت عدم اقدام به موقع، احتمال خطر و فروريزش وجود دارد. براي 30 كيلومتر شبكه نيازمند اصلاح فوري كه تمام نقاط آن مشخص شده حدود 1200 ميليارد تومان اعتبار نياز است. مختاري با اشاره به اينكه عامل اصلي فرونشست تخليه آب از داخل آبخوان است، تاكيد مي‌كند: هر عاملي كه بتواند تخليه آبخوان را كمتر كند، مي‌تواند تاثير بسزايي در جلوگيري از فرونشست زمين داشته باشد. در مناطقي در شمال شهر اصفهان عمق آب‌هاي زيرزميني از 30 متر به 180 متر رسيده است. او اضافه مي‌كند: صرفه‌جويي در مصرف آب خانگي مي‌تواند موثر باشد همچنين در كشاورزي و صنعت مديريت مصرف بهينه آب مي‌تواند تاثير زيادي داشته باشد. سرانه مصرف آب در بخش مسكوني در اصفهان كمتر از 170 ليتر به ازاي هر نفر در شبانه‌روز است و از نظر مصرف بهينه آب جزو 5 استان كم مصرف كشور هستيم. ولي نسبت به كشورهاي ديگر، همچنان اين عدد بالاست و با توجه به شرايط خشكسالي رعايت شيوه‌هاي صحيح مصرف آب در استان ضروري است. 
اما تقاضاي مديركل مديريت بحران استانداري اصفهان از وزارت نيرو جدي است. «منصور شيشه‌فروش» به «اعتماد» مي‌گويد: تامين اعتبارات مورد نياز استان اصفهان براي اجراي طرح‌هاي تعادل‌بخشي منابع آب، اجراي طرح‌هاي تامين آب و احياي زاينده‌رود، بررسي موضوع فرونشست زمين در جلسات شوراي عالي آب، كارگروه ملي سازگاري با كم‌آبي با تدوين برنامه‌هاي حمايتي و اجرايي ملي براي كاهش خطر و پيشگيري از تشديد آثار اين پديده در استان اصفهان بايد در سطح ملي با جديت دنبال شود؛ چراكه در دشت‌هاي اصفهان -برخوار، مهيار، دامنه، كاشان، گلپايگان، نجف‌آباد، اردستان، شهرضا، فلاورجان و بادرود اثرات فرونشست زمين ناشي از تخليه آب‌هاي زير‌زميني آشكار شده و باعث بروز خسارت به بخشي از اراضي كشاورزي، راه‌ها، مدارس و اماكن مسكوني شده است.
همچنين «كوروش شيراني»، عضو هيات علمي پژوهشكده حفاظت خاك و آبخيزداري كشور در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: بحث صرفه‌جويي موضوع فرعي است، آنچه اهميت دارد كاهش فشار برداشت آب از سفره‌هاي آب زيرزميني است. مديريت مصرف بهينه آب خصوصا در بخش كشاورزي، توجه به ارزش سود به هزينه بسياري از محصولات كشاورزي در ارتباط با مصرف آب، شايد بهتر باشد كه آن محصول وارد شود و از مصرف آب براي توليد آن محصول انصراف داد. البته اين در صورتي است كه داستان صرفه‌جويي را فقط از اصفهاني‌ها انتظار نداشته باشيم رعايت شود، بلكه برداشت‌هاي بي‌رويه و غيرقابل صرفه‌جويي در بالادست حوضه آبخيز زاينده‌رود واقع در استان چهارمحال و بختياري نيز به ‌شدت لازم است، رعايت شود. ضمن اينكه در بالادست حوضه آبخيز زاينده‌رود اصولا شرايط محيطي از جمله شرايط عمق خاك، شيب زمين، اقليم و ... براي كشاورزي و مصرف بهينه آب اصلا مهيا نيست و حتي باعث فرسايش خاك، تخريب عرصه‌هاي منايع طبيعي و محيط زيست مي‌شود.
او اضافه مي‌كند: آبرفت دشت اصفهان خصوصا در منطقه شهري به ‌شدت تحت تاثير تغذيه يا تخليه سفره آب زيرزميني اين آبرفت بر اثر جريان آب در رودخانه زاينده‌رود است، لذا راه‌حل اصلي كنترل و كند كردن فرونشست به ويژه در محدوده شهري اصفهان برقراري جريان دايمي رودخانه در حوضه از سراب (سرچشمه‌هاي زاينده‌رود در چلگرد) تا پاياب (تالاب گاوخوني) خواهد بود، لذا مهم‌ترين مطالبه مردم از دولت و وزارت نيرو مديريت يكپارچه آب در حوضه زاينده‌رود براي تمامي ساكنين اين حوضه آبخيز است، لازم به ذكر است حوضه آبخيز زاينده‌رود در حدود ٤ ميليون هكتار وسعت دارد كه جمعيتي حدود ٧ ميليون به آن وابسته است.
در حال‌‌حاضر حجم تقريبي آب باقيمانده در آبخوان دشت اصفهان- برخوار حدود ۴.۵ ميليارد مترمكعب و ميزان مصرف آب سالانه ۳۱۱ تا ۵۱۲ ميليون مترمكعب است و اگر آبخوان تغذيه نشود، اصفهان با 6 هزار بناي تاريخي به نابودي نزديك خواهد شد. 
بيلان آب حوضه زاينده‌رود حداقل از دو دهه پيش، منفي بوده و هست. پديده‌اي كه نمود عيني آن خشك‌ شدن كامل تالاب بين‌المللي گاوخوني و 70 درصد از اصلي‌ترين رودخانه فلات مركزي ايران است و حالا ديگر وضعيت به گونه‌اي است كه هيچ فرصتي براي تكرار اشتباهات گذشته وجود ندارد. دولت نه تنها نبايد اجازه بارگذاري‌هاي جديد در حوضه زاينده‌رود حتي براي مصرف شرب بدهد، بلكه بايد تا مي‌تواند از فشار بارگذاري‌هاي گذشته كم كند. براي كنترل سرعت ديوانه‌وار فرونشست به داخل شهر بايد برداشت‌هاي آب از آبخوان به حداقل برسد و در عوض تغذيه آبخوان چند برابر شود كه اصلي‌ترين منبع تغذيه‌كننده آبخوان دشت اصفهان-برخوار، حفظ جريان دايمي زاينده‌رود از سراب تا پاياب است؛ بدون هرگونه تعرضي!

  طي سال‌هاي 1400 تا 1401 در مناطق شمالي اصفهان نرخ فرونشست 156 ميليمتر اعلام شده كه تقريبا 40 برابر نرخ جهاني است
  مختاري، سخنگوي شركت آب و فاضلاب استان اصفهان: در مناطقي در شمال شهر اصفهان عمق آب‌هاي زيرزميني از 30 متر به 180 متر رسيده است