تبعات دنباله‌دار يك شورش عقيم
شبه‌نظاميان واگنر از ورود به مسكو منصرف شدند اما چالش واگنرها براي رييس‌جمهور روسيه پايان نيافته است
محمدحسين لطف‌الهي
رهبر شورشيان واگنر در حالي به تبعيد خودخواسته به بلاروس تن داد كه ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه مجبور به پذيرش توافقي شامل عفو «خائن‌ها» و بي‌پاسخ گذاشتن يك شبه كودتا شده بود.
يوگني پريگوژين، رييس گروه واگنر كه طي شورشي مسلحانه دو شهر بزرگ روسيه را اشغال كرده و به سوي پايتخت اين كشور در حركت بود، شامگاه شنبه 24 ژوئن پس از مذاكره و توافق با الكساندر لوكاشنكو، رييس‌جمهور بلاروس اعلام كرد كه «براي جلوگيري از خونريزي» سربازان واگنر حركت به سوي مسكو را متوقف مي‌كنند و به اردوگاه‌هاي‌شان باز‌مي‌گردند.
در شرايطي كه پريگوژين حصول توافق را انكار مي‌كرد، مفاد توافقنامه‌اي كه به شورش واگنرها پايان مي‌داد و مسكو را از يك خطر بزرگ و جنگي خونين نجات مي‌داد به مرور آشكار مي‌شد.
بر اساس گزارش رسانه دولتي روسيه، طي اين توافق پريگوژين پذيرفته بود خاك روسيه را ترك كرده و به بلاروس برود و در مقابل، مسكو ضمن لغو اتهام «خيانت و سركشي» عليه او و شورشيان واگنر به اعضاي اين گروه اجازه بدهد بدون هيچ گونه پيگرد قضايي به‌طور رسمي با وزارت دفاع روسيه قرارداد امضا كنند.
دميتري پسكوف، سخنگوي كاخ كرملين در اين باره گفت: «اهداف بزرگ‌تري وجود داشت. براي جلوگيري از خونريزي، براي جلوگيري از تقابل داخلي و براي جلوگيري از جنگي با تبعات غيرقابل پيش‌بيني بود كه تلاش‌هاي ميانجي‌گرانه لوكاشنكو صورت گرفت و رييس‌جمهور پوتين تصميمات لازم را اتخاذ كرد.»
اينكه در آينده چه اتفاقي خواهد افتاد را زمان مشخص خواهد كرد اما تا اينجاي كار نحوه سازش ميان رييس‌جمهور روسيه با شورشياني كه پوتين آنها را «خائن» مي‌خواند براي هر دو طرف شكست محسوب مي‌شود. پريگوژين به رغم آگاهي از تبعات احتمالي سنگين شورش عليه كرملين با شبه نظاميان واگنر به سوي مسكو حركت كرد اما در پايان هيچ نشانه‌اي وجود ندارد كه او توانسته باشد به هدف اعلامي خود يعني تغيير در رهبري ارتش و وزارت دفاع روسيه دست يافته باشد.
براي پوتين وضعيت بدتر به نظر مي‌آمد. صبح روز شنبه در حالي كه شبه نظاميان واگنر كنترل مراكز حياتي شهر روستوف را در اختيار گرفته بودند و در مسير حركت به سوي مسكو قرار داشتند، رييس‌جمهور روسيه اقدام آنها را «خنجر زدن از پشت» به ملت و كشور روسيه توصيف كرد و شورشيان را «خائن» خواند. پريگوژين در اقدامات و اظهارات روز شنبه خود كرملين و ژنرال‌هاي ارشد روسيه را در روستوف تحقير كرد، شبه نظاميانش به دستور او به سوي نيروهاي نظامي روسيه آتش گشودند و در مسير رسيدن به مسكو 8 بالگرد را ساقط كردند. پوتين جلوي دوربين‌هاي تلويزيوني وعده داد كه پاسخي قاطع به اقدامات شورشيان خواهد داد اما در پايان روز، او فرمانده‌اي بود كه دشمنانش را بخشيده و به آنها اجازه داده بدون دردسر از انتقام بگريزند.
اين بخشش و چشم‌پوشي از انتقام - هرچند موقت - زماني معناي جدي‌تري پيدا مي‌كند كه مروري بر ديدگاه پوتين به مساله خيانت داشته باشيم. مارس 2018 مستندي درباره زندگي پوتين و نگاه او به مسائل مختلف ساخته شد. در بخشي از اين مستند، خبرنگاري از پوتين مي‌پرسد كه آيا او مي‌تواند اشتباهات ديگران را ببخشد و رييس‌جمهور روسيه مي‌گويد بله اما همه‌چيز را. زماني كه خبرنگار سوال مي‌كند چه چيزي از نظر پوتين نابخشودني است، او پاسخ مي‌دهد: «خيانت».
مسكو تايمز نوشته است: «تحليلگران معتقدند اين توافق ضعف رييس‌جمهور روسيه را آشكار كرد.»
راب لي، تحليلگر ارشد موسسه مطالعات سياست خارجي در اين باره مي‌گويد: «من فكر مي‌كنم كاتاليست تشديد بحران، اقدام وزارت دفاع در مجبور كردن واگنر به امضاي قرارداد با اين وزارتخانه بود كه با حمايت پوتين انجام مي‌گرفت. هرچند در حال حاضر يك سازش كوتاه‌مدت انجام گرفته اما معتقدم وضعيت نمي‌تواند به روند معمول گذشته بازگردد.» او تأكيد دارد: «در آينده پوتين به حمايت از وزارت دفاع روسيه ادامه خواهد داد و زماني كه ارتش و نيروهاي اطلاعاتي روسيه در وضعيت بهتري باشند چاره‌اي براي واگنر خواهد انديشيد. اين چاره مي‌تواند اخراج پريگوژين از واگنر يا جايگزيني او با چهره‌اي وفادار باشد.»
برايان ويتمور، تحليلگر شوراي آتلانتيك موقعيت فعلي را موقعيت خطرناكي براي دولت روسيه مي‌داند: «اگر پريگوژين بهاي سنگيني براي شورش نپردازد، نظام سياسي روسيه به خطر خواهد افتاد. تغييرات سياسي در روسيه زماني اتفاق مي‌افتد كه سه مولفه وجود داشته باشد؛ نخبگان سياسي متفرق باشند و اتحادي ميان آنها وجود نداشته باشد، نارضايتي عمومي فراگير باشد و ترس حاكم نباشد. اگر ديگران هراسي از قدرت نظام حاكم نداشته باشند، دولت روسيه به خطر خواهد افتاد.» به باور او، اين تحولات موضع نيروهاي نظامي روسيه در اوكراين را نيز تضعيف خواهد كرد.
اين موضوعي است كه موسسه مطالعات جنگ مستقر در واشنگتن نيز به آن اشاره مي‌كند. در گزارش روز يكشنبه 25 ژوئن اين موسسه از وضعيت جنگ اوكراين آمده است كه به رغم تلاش روس‌ها براي تكذيب تأثيرگذاري خروج نيروهاي واگنر بر توان نظامي روسيه در اوكراين، اين موضوع معضل نبود نيروهاي ذخيره را تشديد خواهد كرد. به نوشته اين موسسه، سخنراني پوتين و اشاره او به حوادث سال 1917 و بعد حل مساله از طريق مداخله يك رهبر خارجي تأثير ماندگاري خواهد داشت و به عنوان نشانه‌اي از ضعف كرملين تعبير خواهد شد.
به رغم وضعيت بغرنجي كه به يك باره براي روسيه به وجود آمد، گزارش‌هاي موجود از تحولات ميدان جنگ نشان مي‌دهد كه اوكرايني‌ها نتوانسته‌اند از وضعيت موجود بهره خاصي ببرند و پيشروي‌هاي آنها بسيار محدود بوده است. اين حملات در دونتسك در نزديكي شهر باخموت و در مناطقي از زاپروژيا در جنوب اوكراين اتفاق افتاده و خطوط دفاعي روسيه نشكسته است.
تأثير حوادث به وجود آمده ميان مسكو و واگنر تنها به روسيه يا جنگ اوكراين محدود نمي‌شود. واگنر نقش انكارناپذيري در پيشبرد سياست‌هاي روسيه در سوريه، ليبي، موزامبيك، آفريقاي مركزي، مالي و سودان دارد و خلأ فعاليت‌هاي واگنر مي‌تواند ضربه جبران‌ناپذيري به سياست خارجي روسيه وارد كند.
فيليپ اينگرام، افسر اطلاعاتي پيشين بريتانيا در اين باره به اسكاي نيوز گفته است: «واگنر با حضور نظامي و حمايت از برخي رهبران فاسد، توانسته بود امتياز معادن طلا و الماس زيادي را از آن خود كند و نفوذ بين‌المللي پوتين با اتكا بر اين گروه افزايش يافت.» در اين ميان نظرات متفاوتي هم وجود دارد. برخي تحليلگران و چهره‌هاي سياسي بر اين باورند كه پوتين توانسته بدون خونريزي بر بحران فايق‌آيد. نيكلاس مادورو، رييس‌جمهور ونزوئلا كه يكي از متحدان سياسي ولاديمير پوتين به حساب مي‌آيد روز گذشته اظهار كرد كه «رييس‌جمهور روسيه با خيانت و تلاش براي به راه‌اندازي جنگ داخلي مواجه شد و توانست با حفظ صلح به عنوان پيروز در روسيه بماند.» برخي ديگر از كشورهاي دوست روسيه نيز به حمايت از پوتين پرداخته‌اند. چين گانگ، وزير خارجه چين و آندري رودنكو، معاون وزير خارجه روسيه، روز يكشنبه در اولين نشست عمومي ديپلمات‌هاي دو كشور پس از شورش واگنر، در پكن با يكديگر ديدار كردند. طي دو روز پرتنش در روسيه، رهبران چين به‌طور علني واكنشي به اخبار شورش واگنر نشان ندادند و اين حادثه در مجموع نيز پوشش محدودي در رسانه‌هاي چيني داشته است. خبرگزاري دولتي كره شمالي نيز گزارش داد كه معاون وزير خارجه اين كشور روز يكشنبه در ديدار با سفير روسيه در پيونگ يانگ گفته است كه از هرگونه تصميم رهبري روسيه براي مقابله با شورش اخير حمايت مي‌كند.
تئوري‌هاي توطئه هم جاي خود را در رسانه‌ها باز كرده‌اند. گروهي از تحليلگران مي‌گويند حوادث دو روز گذشته و اختلافات ميان واگنر و ژنرال‌هاي ارتش روسيه كه به حركت نيروهاي واگنر به سوي مسكو منجر شد، نمايشي از جانب كرملين بوده و پوتين نقشه‌هاي خطرناكي براي واگنر در سر دارد. ژنرال ريچارد دانات، رييس پيشين ستاد كل ارتش بريتانيا روز گذشته در گفت‌وگويي تلويزيوني هشدار داد كه اوكراين بايد مراقب يك حمله احتمالي از جانب پريگوژين از بلاروس باشد: «اينكه او به بلاروس رفته واقعا خطرناك است. اگر او نيروهاي نظامي كارآمد خود را در كنار خود نگه داشته اين تهديد مجدد وجود دارد كه بار ديگر از بلاروس به خاك اوكراين حمله شود و كي‌يف مورد تهديد قرار بگيرد.»
اينكه در آينده چه اتفاقي خواهد افتاد را زمان مشخص خواهد كرد اما تا اينجاي كار نحوه سازش ميان رييس‌جمهور روسيه با شورشياني كه پوتين آنها را «خائن» مي‌خواند براي هر دو طرف شكست محسوب مي‌شود. پريگوژين به رغم آگاهي از تبعات احتمالي سنگين شورش عليه كرملين با شبه نظاميان واگنر به سوي مسكو حركت كرد اما در پايان هيچ نشانه‌اي وجود ندارد كه او توانسته باشد به هدف اعلامي خود يعني تغيير در رهبري ارتش و وزارت دفاع روسيه دست يافته باشد. براي پوتين وضعيت بدتر به نظر مي‌آمد. صبح روز شنبه در حالي كه شبه‌نظاميان واگنر كنترل مراكز حياتي شهر روستوف را در اختيار گرفته بودند و در مسير حركت به سوي مسكو قرار داشتند، رييس‌جمهور روسيه اقدام آنها را «خنجر زدن از پشت» به ملت و كشور روسيه توصيف كرد و شورشيان را «خائن» خواند. پوتين جلوي دوربين‌هاي تلويزيوني وعده داد كه پاسخي قاطع به اقدامات شورشيان خواهد داد اما در پايان روز او فرمانده‌اي بود كه دشمنانش را بخشيده و به آنها اجازه داده بدون دردسر از انتقام بگريزند.