چرا كويت و عربستان، سهم ايران را در ميدان گازي آرش فراموش كردند؟
تعيين‌تكليف ميدان آرش درگروی‌تعيين‌خط مرزي است
خاطره ميرزا
صبح روز ششم تير ماه، وقتي محسن خجسته‌مهر مديرعامل شركت ملي نفت ايران در حاشيه نشست رويداد گام معكوس بهبود بهره‌وري در عمليات حفاري در جمع خبرنگاران صحبت مي‌كرد، شايد تصور نمي‌كرد سخنانش درباره توسعه ميادين بين ايران و عربستان به ويژه ميدان آرش كه بين ايران و كويت و عربستان مشترك است تا اين حد حاشيه‌ساز شود. البته او حرف نادرستي هم نزده بود. خجسته‌مهر با توجه به بهبود روابط ايران و عربستان در هفته‌هاي اخير، با بيان اينكه «براي همه ميدان‌هاي مشترك بين ايران و عربستان برنامه و مصوبه‌هاي لازم براي افزايش توليد و نگهداشت توان توليد دريافت شده است» گفته بود: «آمادگي كامل براي آغاز حفاري در ميدان مشترك آرش وجود دارد و منابع قابل‌توجهي را براي اجراي طرح توسعه اين ميدان در هيات‌مديره شركت ملي نفت ايران مصوب كرده‌ايم و با آماده شدن شرايط، حفاري را در ميدان مشترك آرش آغاز مي‌كنيم.» اما همين سخنان عادي خجسته‌مهر، با واكنش كويت مواجه شد و سعد البراك، معاون نخست‌وزير و وزير نفت كويت مواضع ايران در قبال ميدان گازي آرش را كه اعراب به آن ميدان «الدوره» مي‌گويند، «غافلگير‌كننده» و «در تناقض با تمام اصول بنيادين روابط بين‌الملل» عنوان كرد و گفت: «ما به صورت تمام و كمال و قاطعانه تمامي فعاليت‌هاي برنامه‌ريزي شده ايران را پيرامون ميدان گازي فراساحلي الدوره رد مي‌كنيم.» در واقع اگر قرار بود بين سخنان خجسته‌مهر و سعد البراك، يكي از آنها را عجيب قلمداد كنيم، قطعا سخنان وزير نفت كويت، عجيب بود، نه سخنان مديرعامل شركت ملي نفت ايران! چراكه مشترك بودن ميدان گازي آرش بين ايران و كويت و عربستان، موضوعي نيست كه تازه مطرح شده باشد و خود كويتي‌ها 20 سال پيش براي تعيين تكليف اين ميدان با ايران مذاكره كرده بودند. در واقع كويت و عربستان سهم ايران در ميدان گازي آرش را فراموش كردند!
ميدان گازي آرش كجاست؟
ابتدا ببينيم ميدان گازي آرش كه حاشيه‌ساز شده، كجاست؟ ميدان گازي آرش از ميدان‌هاي گازي ايران است كه در شمال خليج‌فارس و در استان بوشهر و در منطقه‌اي بين ايران، عربستان و كويت قرار دارد. ميدان‌هاي نفتي سروش و ابوذر، نزديك‌ترين ميدان‌ها به آرش هستند كه البته اين دو مشترك نيستند و فقط به ايران تعلق دارند. اما آرش به دليل موقعيت جغرافيايي، بين سه كشور ايران و عربستان و كويت مشترك است و از سوي دو كشور عربي، ميدان الدوره ناميده مي‌شود. ميدان آرش در سال ۱۳۴۶ خورشيدي توسط يك شركت ژاپني كشف شد. ذخاير اين ميدان حدود ۱۱ تريليون فوت مكعب گاز طبيعي و بيش از ۳۰۰ ميليون بشكه نفت تخمين زده مي‌شود. اگرچه ذخاير گازي ايران بيش از عربستان و كويت است اما مصرف بالاي گاز در ايران و نياز به توليد از منابع بيشتر، استخراج گاز ميدان آرش را براي ايران بسيار حائز اهميت كرده است. ذخاير اين ميدان براي كويت و عربستان هم كه ذخاير گازي به مراتب كمتري نسبت به ايران دارند، اهميت دارد.
اختلاف از كجا آغاز شد؟
مرزها همواره اختلاف‌برانگيز بوده‌اند و ميادين مشترك نفتي و گازي هم كه روي مرزها قرار دارند از اين قاعده مستثني نيستند، به ويژه وقتي كه به جاي دو كشور، سه كشور در آن سهيم باشند. اختلاف بر سر ميدان آرش از زماني آغاز شد كه ايران امتياز دريايي را به شركت نفت انگليس و ايران اعطا كرد كه بعدا به BP تبديل شد و كويت اين امتياز را به «رويال داچ شل» داد. اين دو امتياز در بخش شمالي ميدان همپوشاني دارند كه ذخاير گاز طبيعي آن ۲۲۰ ميليارد متر مكعب برآورد شده است و به دليل همين اختلافات به نتيجه نرسيد.
با پيروزي انقلاب اسلامي و سپس جنگ عراق عليه ايران، ميدان گازي آرش هم به دليل موقعيت جغرافيايي خود كه به دليل نزديكي به ميادين نفتي استراتژيك ايران در معرض حملات عراق قرار داشت از اولويت خارج شد. اما در دولت سيدمحمد خاتمي بود كه عزم دولت براي استخراج منابع اين ميدان جزم شد. آن زمان، توسعه ميادين مشترك از جمله ميدان گازي پارس جنوبي كه بين ايران و قطر مشترك بود، با قدرت آغاز شده بود و به دليل فقدان محدوديت براي حضور شركت‌هاي غربي در پروژه‌هاي نفت و گاز ايران - به جز شركت‌هاي امريكايي - توسعه ميادين گازي ايران سرعت گرفته بود، اما ميدان آرش باز هم اسير اختلافات مرزي شد. پس از آنكه در سال ۲۰۰۱ ايران عمليات اكتشاف در ميدان آرش را آغاز كرد كويت بلافاصله ايران را به شكايت در مجامع بين‌المللي تهديد كرد. پس از سفر امير كويت به تهران در دوره سيدمحمد خاتمي، ايران فعاليت‌هاي اكتشافي را متوقف كرد اما قرار شد دو كشور با حل مناقشه مرزي، توسعه ميدان را آغاز كنند. اما تلاش‌هاي مسوولان وقت وزارت نفت و شركت ملي نفت ايران براي دست يافتن به يك توافق برد - برد با كويت ناكام ماند. مشكل اساسي اين بود كه خط مرزي در آن محدوده مشخص نشده بود. در واقع وجود يك منطقه بي‌طرف در غرب ميدان بين كويت و عربستان و عدم تعيين مرز دقيق دريايي در محدوده ميدان آرش، موجب شده بود مناقشه مرزي بين سه طرف حل نشود. اينكه چرا مشكل اصلي ايران با كويت بود، اين بود كه در دهه‌هاي گذشته مناقشات مرزي ايران با كشورهاي عربستان، عراق، قطر و امارات با انعقاد قراردادهايي مشخص حل شده بود اما مناقشه مرزي با كويت لااقل در مرز دريايي محدوده ميدان آرش باقي مانده بود. پس از مدتي، از يك‌سو به دليل اختلافات مرزي و از سوي ديگر به دليل تعلل ايران در تعيين تكليف ميدان كه يك دليل عمده آن را مي‌توان تحريم‌هاي شوراي امنيت سازمان ملل عليه ايران دانست، عربستان و كويت تلاش كردند اختلافات را بين خود حل كنند و بدون حضور ايران، ميدان آرش را توسعه بدهند. اول فروردين سال گذشته، محمد الفارس وزير نفت كويت و عبدالعزيز بن سلمان بن عبدالعزيز وزير انرژي عربستان از امضاي توافقنامه‌اي براي توسعه ميدان الدوره خبر دادند كه اين موضوع با واكنش ايران مواجه شد. شركت نفت كويت در پي امضاي اين سند طي بيانيه‌اي اعلام كرد كه پيش‌بيني مي‌شود ميدان گازي الدوره، روزانه يك ميليارد فوت مكعب گاز طبيعي و 84 هزار بشكه در روز ميعانات گازي توليد كند كه اين توليد به شكلي برابر ميان دو شريك تقسيم خواهد شد. در پي آن جواد اوجي، وزير نفت ايران در حساب كاربري خود در توييتر نوشت: مطالعات جامع ميدان مشترك آرش با حفاري چاه اكتشافي و انجام لرزه‌نگاري تكميل شده و به زودي با نصب جكت (پايه)، عمليات حفاري در اين ميدان آغاز خواهد شد. گرچه ما مايل به مذاكره و همكاري براي توسعه ميادين مشترك هستيم اقدامات يكجانبه، مانع اجراي طرح مذكور نخواهد شد. سخنگوي وزارت امور خارجه ايران هم در آن زمان اعلام كرد: براساس مقررات و رويه‌هاي بين‌المللي هرگونه اقدام در بهره‌برداري و توسعه ميدان آرش بايد با هماهنگي و همكاري هر سه كشور انجام شود، از اين‌رو اقدام اخير كويت و عربستان سعودي در قالب يك سند همكاري، مغاير با رويه‌هاي جاري و مذاكرات انجام شده قبلي بوده و غيرقانوني است و تاثيري بر وضع حقوقي ميدان نداشته و مورد تاييد جمهوري اسلامي ايران نيست.
حالا پس از بيش از يك سال، اين‌بار سخنان مديرعامل شركت ملي نفت ايران با واكنش عجيب كويت مواجه شده است.
كويت كم بود، عراق هم اضافه شد!
پس از سخنان محسن خجسته‌مهر، مديرعامل شركت ملي نفت ايران درباره ميدان آرش و واكنش كويت، رسانه‌هاي عربستان هم به نقل از يك منبع آگاه در وزارت خارجه اين كشور نوشتند كه «مالكيت منابع طبيعي در ميدان الدوره، تنها متعلق به عربستان و دولت كويت است و آنها به تنهايي داراي حق مالكيت كامل براي بهره‌برداري از ثروت اين منطقه هستند.» اين واكنش غيرمستقيم عربستان در شرايطي كه تعامل ايران و عربستان در مسير مناسبي قرار گرفته بود، تعجب‌برانگيز بود. اما نكته عجيب‌تر، واكنش «وائل عبداللطيف» نماينده سابق عراقي بود كه مدعي شد «كل ميدان الدره متعلق به عراق است.» او كه سخنانش توسط خبرگزاري روسي راشاتودي بازتاب پيدا كرد در شرايطي از حق عراق نسبت به اين ميدان سخن گفت كه هيچ‌گاه در طول بيش از نيم‌قرن اخير، عراق هيچ سهمي از اين ميدان گازي نداشته است.
تعيين خط مرزي اولويت اول است
سيدمهدي حسيني، معاون اسبق امور بين‌الملل نفت كه در دوره وزارت بيژن زنگنه در نفت در دولت سيدمحمد خاتمي، در مذاكرات مربوط به ميدان گازي آرش حضور داشت در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: اولويت اصلي براي تعيين حق كشورها به‌منظور توسعه ميدان گازي آرش، تعيين خط مرزي است. خط مرزي ايران در منطقه بي‌طرف بين عربستان و كويت و همان منطقه‌اي كه اكنون ميدان آرش در آن قرار دارد، تعيين نشده است. بنابراين اگر كويت اعتقاد دارد ايران حق برداشت از اين ميدان را ندارد، با همان استدلال، آنها هم حقي ندارند.
دكتر حسيني درباره سابقه مناقشه ايران و كويت درباره ميدان گازي آرش مي‌گويد: «در سال 1381 موضوع توسعه ميدان گازي آرش به شوراي عالي خليج‌فارس ارجاع داده شد كه آن زمان مرحوم هاشمي‌رفسنجاني رييس و علي‌اكبر ولايتي دبير اين شورا بودند و بنده هم به عنوان معاون امور بين‌الملل وزارت نفت در جلسه‌اي كه به اين منظور تشكيل شد حضور داشتم. در آن جلسه، تصميم اين بود كه ما هم در منطقه كار اكتشافي انجام دهيم بنابراين بلافاصله با اعزام يك دكل به منطقه، اكتشاف را در منطقه مرزي آغاز كرديم. آن زمان هم كويت و عربستان فشار زيادي روي وزارت امور خارجه ايران وارد كردند كه چرا ايران در ميدان گازي آرش، دكل مستقر كرده است. روزنامه‌هاي كويت هم دكل ما را با تانك‌هاي صدام و اشغال كويت مقايسه كردند و نوشتند تفاوتي بين دكل‌هاي ايران و تانك‌هاي عراق وجود ندارد! بنابراين فشار زيادي را وارد مي‌كردند. بعد از پايان كار كه دكل را عقب كشيديم بنده در يك مصاحبه تلويزيوني و در موضعي ديپلماتيك اعلام كردم كه كار اكتشاف پايان يافته و نظر به حسن همجواري و براي رفع نگراني همسايگان، دكل را عقب كشيديم. يك ساعت بعد از مصاحبه بنده، وزير نفت كويت اعلام كرد باتوجه به حسن‌نيت ايران آماده مذاكره براي تعيين خط مرزي هستند و اطلاع دادند كه ظرف دو ماه آينده به ايران سفر خواهند كرد. بعد هم وزير نفت اين كشور با آمادگي كامل و نقشه‌هاي دقيق وارد ايران شدند و با وزير نفت كويت مذاكراتي را انجام داديم. اما خط مرزي تعيين نشد و اكنون ما خط مرزي نداريم. براي رفع مناقشه ايران و كويت و عربستان بر سر ميدان گازي آرش، ابتدا بايد خط مرزي تعيين شود و بعد، سهم هر كشور از اين ميدان مشخص شود تا امكان توسعه ميدان و برداشت از آن فراهم شود.»