آلودگي‌هايي كه به تابستان رسيد
تابستان فرابنفش ايران
محمد معصوميان
با اعلام تعطيلي دو روزه كشور به علت آن چيزي كه سخنگوي دولت آن را محافظت از سلامت شهروندان در برابر گرماي هوا ناميد حرف و حديث‌ها در رابطه با دليل اين تعطيلي بالا گرفت. بسياري از تهران راهي تعطيلات به سمت شمال كشور شدند و به سرعت خبر از ترافيك در مبادي خروجي تهران آمد از طرفي دماي هواي خوزستان و اصفهان ركورد زد و كارگران پروژه‌هاي نفتي از تعطيل نشدن گلايه كردند. اما در اين ميان بحث‌ها در رابطه با آلاينده‌هاي هواي تابستان داغ‌تر شد. آلودگي هوايي كه ديگر منحصر به زمستان و وارونگي هوا نيست. حالا چند سالي است كه پاي عناصر جديدي به زندگي ما باز شده است. آلودگي كه با تنوع بالاي آلاينده‌ها هر چهار فصل سال را تحت‌تاثير قرار مي‌دهد. اما آن چيزي كه تابستان امسال بيش از سال‌هاي گذشته بر سر زبان افتاده است تاثير «ازن» روي آلودگي هواي تابستان است. آلاينده‌اي كه تيرماه امسال توانسته بيش از سال گذشته به آلوده شدن هوايي كه تنفس مي‌كنيم كمك كند. اما اين تنها عامل تهديد‌كننده سلامت در تابستان ايران نيست و سميه رفيعي رييس فراكسيون محيط زيست مجلس به تازگي از بحراني شدن وضعيت تابش اشعه فرابنفش (UV) در تهران و رسيدن آن به عدد 12 گفته است. همه اينها در شرايطي است كه سال‌هاست كارشناسان محيط زيست در تمام دنيا از پايان ظرفيت زمين گفته‌اند و تبعات پيش‌بيني‌ناپذيري كه پيامد استفاده بي‌حدوحصر از تمام امكاناتي است كه اين كره در اختيار ما گذاشته است.
ازن چيست؟
شايد بد نباشد همين ابتدا تعريفي از ازن بدهيم. در بين آلاينده‌هاي اصلي هوا مانند مونوكسيد‌كربن، دي‌اكسيد نيتروژن، دي‌اكسيد گوگرد و ذرات معلق آلاينده، ازن تنها آلاينده‌اي است كه كمي متفاوت است. گازي كه با توجه به موقعيتي كه در جو دارد مي‌تواند خوب يا بد باشد. اگر ازن در لايه‌هاي بالايي جو (استراتوسفر) توليد شود، مانند لايه‌اي محافظتي عمل مي‌كند كه مي‌تواند مقابل پرتوهاي خطرناك خورشيد مانند اشعه فرابنفش را بگيرد؛ همان چيزي كه سال‌هاست به نام لايه ازن از آن نام برده مي‌شود و از خطرات از بين رفتن آن بسيار گفته‌اند. ازن خوب با جذب ۹۵ تا ۹۹درصد از پرتو فرابنفش خورشيد زندگي در زمين را براي ما مهيا كرده است. وقتي اين گاز در لايه‌هاي پاييني زمين (تروپوسفر) و در محدوده نفس كشيدن ما توليد شود، يك آلاينده شناخته مي‌شود كه مي‌تواند سلامتي انسان را تهديد كند. مي‌توان گفت شدت تشعشع خورشيد با غلظت آلاينده ازن به صورت مستقيم ارتباط دارد و تابش خورشيد در روزهاي گرم باعث افزايش غلظت ازن مي‌شود. بر اساس داده‌هاي رسمي در 10 سال اخير تعداد روزهاي آلوده به ازني بيشتر و بيشتر شده است. در حالي كه در سال 1395 تهران تنها يك روز بيش از حد مجاز با آلاينده ازن آلوده شد اين ميزان 1397 به ۱۶ روز و در سال1398 به ۲۵ روز رسيد. در سال 1399 هم آلاينده ازن يكه‌تازي مي‌كرد و با آلوده كردن 36 روز در صدر آلاينده‌ها قرار گرفت. در سال ۱۴۰۱ تعداد روزهاي آلوده به ازن به 42 روز رسيد كه مي‌توان آن را يك آلاينده غالب در آن سال ناميد. از ابتداي سال جاري تا پايان تيرماه نيز در مجموع تهراني‌‌‌‌ها ۴۰ روز هواي آلوده را پشت سر گذاشتند كه 15 روز آن به ازن آغشته شده بود. علي اكبري بيدختي رييس بخش پژوهشي ازن و آلودگي هواي موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران به تازگي از غلظت بالاي اين گاز مضر به نسبت سال گذشته خبر داده و گفته است: «تعداد روزهايي كه اين آلاينده بسيار مضر، به‌خصوص براي دستگاه تنفسي انسان، بيش از حد مجاز بوده، خيلي نسبت به سال قبل بيشتر شده است» او با توجه به داده‌هاي مركز از افزايش حدود ۵/۱ سانتيگرادي هوا به نسبت سال گذشته خبر داد؛ اين شرايط وقتي در كنار آلاينده‌هاي ناشي از وسايل نقليه، به‌خصوص اكسيدهاي نيتروژن و همين‌طور مواد آلي فرار قرار بگيرد شرايط را براي ايجاد آلاينده‌هاي ازن و همين‌طور ذرات معلق ريز (PM۲.۵) فراهم مي‌كند. او در رابطه با حادتر شدن هر ساله اين وضعيت هشدار مي‌دهد و مي‌گويد: «در فصل تابستان شاهد توليد مضاعف پيش‌سازهاي ازن شامل اكسيدهاي نيتروژن (NOxها) و تركيبات آلي فرار (VOCها) بر اثر فعاليت‌هاي صنعتي، احتراق ناقص سوخت در وسايل نقليه غيراستاندارد و اجرا نشدن كامل طرح كهاب در جايگاه‌هاي سوخت هستيم و تابش شديد نور خورشيد نيز باعث مي‌شود كه اين پيش‌سازها بر اثر واكنش با اكسيژن موجود در هوا به گاز ازن (O3) تبديل شوند كه يك آلاينده خطرناك به حساب مي‌آيد.» آلاينده‌اي كه نه بويي دارد و نه قابل مشاهده است و به همين دليل مي‌تواند خطرات بيشتري را ايجاد كند. اين گاز مضر كه حالا پاي ثابت آلودگي تابستانه هوا است از اوايل روز تا شب به صورت غليظي در هوا جولان مي‌دهد و تنها شب‌ها است كه غلظت آن كاهش مي‌يابد. زهره عبادتي، معاون محيط‌زيست انساني اداره‌كل حفاظت محيط‌زيست استان تهران به تازگي دلايلي را به عنوان توليد‌كننده‌هاي اين گاز معرفي كرده است: «تركيبات آلي فرار عمدتا از بخارات بنزين و ديگر مواد سوختي ناشي مي‌شود كه اين بخارات مي‌تواند بر اثر احتراق ناقص سوخت در وسايل نقليه غيراستاندارد و همچنين از طريق پمپ‌بنزين‌ها و ديگر جايگاه‌هاي ذخيره يا عرضه سوخت توليد شود.» او از آتش زدن زمين‌هاي كشاورزي در خرداد و اوايل تيرماه براي آماده كردن زمين براي كشت دوم را يكي ديگر از دلايل افزايش ازن مي‌داند: «اين اقدام از جمله مسائلي است كه در فصل تابستان به افزايش انتشار Noxها و در نتيجه بالا رفتن غلظت آلاينده ازن به خصوص در جنوب تهران و مناطق ديگري از حاشيه پايتخت است.» يكي از مسائلي كه به تشديد گاز ازن كمك مي‌كند تبخير بنزين و فرآورده‌هاي نفتي است. براي جلوگيري از اين وضعيت در ايران طرحي به نام «كهاب» در دستور كار شركت ملي پخش فراورده‌هاي نفتي قرار دارد كه به نظر مي‌رسد آن‌طور كه بايد مورد توجه قرار نگرفته است. كهاب در واقع مخفف شده «كاهش، هدايت، انتقال و بازيافت بخار بنزين» است كه هدف آن از دست رفتن بخار بنزين در مراحل مختلف سوختگيري است. زهره عبادتي با انتقاد از پيگيري اين طرح مي‌گويد: «متاسفانه وزارت نفت در اجراي طرح كهاب در تهران عملكرد خوبي نداشته و روند نصب تجهيزات مورد نياز براي جلوگيري از هدر رفتن بخارات بنزين و ديگر مواد سوختي به‌كندي صورت گرفته است. البته در مصوبه هيات وزيران تا سال ۱۴۰۳ به وزارت نفت مهلت داده شده است كه جايگاه‌هاي ذخيره‌سازي و عرضه سوخت را به تجهيزات طرح كهاب مجهز كند، اما روندي كه در تجهيز جايگاه‌هاي سوخت مشاهده مي‌كنيم، اميدواركننده نيست.»
سبك زندگي آلوده
اين اتفاقات تازه اما در نگاهي كلي‌تر يكي از تبعات گرمتر شدن زمين است. محمد درويش فعال محيط زيست در گفت‌وگو با «اعتماد» از پيش‌بيني‌هاي دانشمندان هيات بين‌دولتي تغيير اقليم يا ipcc مي‌گويد؛ از زميني كه ظرفيتي تعريف‌شده دارد و عبور از اين ظرفيت يعني همين وضعيتي كه تابستان و زمستان و بهار و پاييز با پديده‌هاي تازه‌اي روبرو خواهيم شد؛ از شكستن آبشار يخي دماوند و وقوع سيلاب‌هايي كه با تخريب گسترده به پيش مي‌تازند يا كاهش بي‌سابقه سطح يخچال‌ها در اراضي بالاي 4 هزار متر كشور يا نابودي رويشگاه‌هاي جنگلي و تشديد آفات و طغيان حشراتي كه بدون دشمن طبيعي در حال تاخت و تاز هستند. اما اين وضعيت را توقفي نيست و هر گوشه از ايران را تحت‌تاثير قرار داده است؛ از بين رفتن 4 ميليون شمشاد ايراني در طول 5 سال و خشك شدن لكه‌هاي بزرگي از هيركاني تنها بخش كوچكي از تخريبي بزرگ‌تر است كه در چند ميليون سال گذشته بي‌سابقه هستند: «همه اينها نشانه اين است كه ما از مرز «اورشوت» عبور كرديم و ردپاي اكولوژيكي ما براي زمين ديگر قابل پذيرش نيست و ممكن است هر سال به مراتب وضعيت خطرناك‌تر باشد.»درويش از شديدتر شدن پديده ازن در سال جاري مي‌گويد: «به‌طور شفاف در مورد دلايل رشد اين پديده پژوهشي دقيق نشده است كه بشود به آن استناد كرد اما مي‌توان به دلايلي اشاره كرد؛ فعل‌و‌انفعالاتي كه در هسته رويه زمين اتفاق مي‌افتد، تاثير سنگ‌هايي كه در سازه‌هاي ساختماني استفاده مي‌شود يا تلفيق مواد شيميايي يا گازهايي كه در خودروها استفاده مي‌شود را مي‌توان بخشي از دلايل پديدآورنده اين وضعيت ناميد. البته مي‌توان ردپاي آن را در محل‌هاي تجزيه زباله هم ديد كه در اثر گرما مي‌تواند به تشديد اين وضعيت كمك كند. امسال ما شديدتر شاهد حضور ذرات كوچك‌تر از 10 ميكرون و حتي 2 و نيم ميكرون در فضاي شهرهايي مانند اراك و تهران و اصفهان و مشهد و تبريز هستيم. به خاطر اينكه سطح بيشتري از اطراف اين كلانشهرها خشك شده و هرچقدر سطح اطراف كلانشهرها خشك مي‌شود ميزان انتشار اين ذرات به هوا افزايش پيدا مي‌كند. اينها اثرات متقابل روي هم مي‌گذارند.» آن‌طور كه سازمان ملل در آماري از تبعات سبك زندگي كنوني مي‌گويد اگر همه مردم جهان بخواهند به همين سبك زندگي ادامه بدهند ما به يك كره زميني احتياج داريم كه یک و 8 دهم برابر بزرگ‌تر از كره زمين كنوني باشد: «در واقع ما خيلي بيشتر از توليد يك ساله كرده زمين در حال مصرف هستيم و در ايران وضعيت از ميانگين جهاني هم بدتر است.»
اشعه فرابنفش چيست؟
اشعه ماوراي بنفش از جمله پرتوهاي الكترومغناطيس است كه اثرات مختلفي بر انسان و محيط زيست مي‌گذارد. اشعه ماوراي بنفش (UV) ابتدا در سال ۱۸۰۷ ميلادي كشف شد و در سال ۱۸۷۹ به كمك دستگاه‌هاي نورسنجي مشخص شد كه اشعه‌هاي نور خورشيد با طول موج كمتر از ۳۰۰ نانومتر به زمين نمي‌رسند و لايه ازن آنها را جذب مي‌كند. اولين‌بار كه كاهش سوال برانگيز ازن در اواسط دهه ۱۹۸۰ در قطب جنوب ديده شد نگراني‌هايي از شديد شدن تخريب اين اشعه جدي‌تر شد. اشعه‌اي كه بيش از 70 درصد آن توسط لايه ازن كه بالاي جو جذب مي‌شود اما همان بخشي كه به زمين مي‌رسد در روزهاي گرم تابستان باعث ايجاد خطرات مختلفي مي‌شود. دكتر صادق ضياييان، رييس مركز ملي پيش‌بيني و مديريت بحران مخاطرات وضع هواي سازمان هواشناسي كشور توصيه مي‌كند كه در ساعات گرم تابستان به ويژه زمان ظهر از قرار گرفتن در معرض تابش مستقيم آفتاب خودداري شود و استفاده از عينك‌هاي آفتابي را توصيه مي‌كند. به تازگي اقبال شاكري نماينده مردم تهران در مجلس شوراي اسلامي هم از تاثيرات مخرب اين اشعه گفت: «در همه كشورهاي دنيا با رسيدن به اين سطح از اشعه فرابنفش، مسوولان شهرها را تعطيل مي‌كنند تا مردم با ماندن در خانه سلامتي خود را تضمين كنند.» مهديار سعيديان پزشك در گفت‌وگو با «اعتماد» از اثرات گاز ازن روي پوست مي‌گويد كه به التهاب پوستي و اگزما منجر مي‌شود اما مساله گرمازدگي از نظر او يكي از مهم‌ترين آسيب‌هاي گرمايش هوا براي بدن انسان است. اين پزشك معتقد است زنان، كودكان و افراد مسن بيشتر در معرض گرمازدگي هستند: «بايد افراد در روزهاي گرم از قرار گرفتن زير نور خورشيد اجتناب كنند و اگر روزي 2 ليتر مصرف آب براي بدن توصيه شده بايد در صورت زير تابش بودن تا 4 ليتر آب مصرف كرد.» او پوشيدن لباس‌هاي رنگ روشن نخي، استفاده از چتر در صورت زير آفتاب بودن را ديگر راهكارهاي مقابله با گرمازدگي مي‌داند.