كاهش آب درياي كاسپين و خطر ساخت پتروشيمي ميانكاله
مهدي زارع
5 كشور ساحلي پيرامون درياي كاسپين در ۱۳۸۲ كنوانسيون منطقه‌اي حفاظت از محيط‌زيست درياي كاسپين موسوم به كنوانسيون تهران را امضا كردند در تاريخ ۱۲ آگوست ۲۰۰۶ برابر با ۲۱ مردادماه ۱۳۸۵ متعهد شدند تا مفاد اين معاهده‌نامه را رعايت كنند و اين روز را به عنوان يك واقعه مهم زيست‌محيطي جشن گرفتند. براساس پيش‌بيني‌هاي دانشمندان، انتظار مي‌رود سطح آب درياي كاسپين طي دهه آينده نزديك به چهار متر كاهش يابد. در 15 سال گذشته، مساحت سطح دريا از ۱۱۴ كيلومتر مربع در سال ۱۳۸۷ به حدود ۱۰۶ كيلومتر مربع در سال ۱۴۰۲ كاهش يافته است. اين كاهش چشمگير سطح آب و مساحت باعث نگراني‌هايي در مورد وضعيت بيولوژيكي در بزرگ‌ترين توده آبي داخلي جهان بدون خروجي طبيعي شده است.
عدم تعادل اكولوژيكي در درياي كاسپين به عوامل متعددي نسبت داده مي‌شود. پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي در سال 1991، درياي كاسپين با توسعه ناپايدار و بسيار آلوده كننده منابع فراوان نفت و گاز به يك دارايي كليدي ژئوپليتيكي و اقتصادي تبديل شد. اين امر منجر به آلودگي ناشي از فعاليت‌هاي استخراج نفت و گاز و آلودگي رودخانه‌ها از زباله‌هاي صنعتي، مانند مواد شيميايي و آلاينده‌هاي معدني شد. افزايش جمعيت شهرهاي نزديك درياي كاسپين و زباله‌هاي خانگي آنها نيز به مسائل زيست‌محيطي افزوده است. صنعت پتروشيمي در تبديل هيدروكربن‌ها به محصولات شيميايي و به مجموعه‌هاي خوشه‌اي بزرگ توسعه يافته است. اين صنعت نياز به سرمايه‌گذاري قابل توجه و توسعه زمين براي تاسيسات توليدي دارد. اين صنايع توليدات خود را اغلب در تاسيسات بندري مي‌سازند. توليدات پتروشيمي صنعتي انواع خطرات را به همراه دارد. خطرات درازمدت ناشي از اثرهاي ناشي از جمعيت ساكن در كنار اين شهرك‌هاي صنعتي براي مدت طولاني مي‌تواند بر سلامت انسان و حيوانات (مشكلات تنفسي، سرطان و ساير مسائل مرتبط با سلامت) و سلامت محيط‌زيست (آلودگي هوا، آب و زمين) اثر بگذارد. شيوع بيماري‌هاي ديگر مانند آسم و ساير مشكلات تنفسي هم در جمعيت كودكان و هم در بزرگسالان كه در نزديكي مجتمع‌هاي پتروشيمي زندگي مي‌كنند و نتايج باروري در زنان باردار و همچنين بر سلامت رواني مورد بررسي قرار گرفته است.
فعاليت‌هاي انساني همزمان با تغيير سطح آب درياي كاسپين بود كه در ابتداي دهه هفتاد شمسي افزايش يافت و سپس كاهش يافته است. درنتيجه، تعادل محيط‌زيستي درياي كاسپين مختل شده است. اين مجموعه آبي منحصر‌به‌فرد تقريبا دو ميليون سال است كه از اقيانوس‌هاي جهان جدا شده و درنتيجه يك سامانه اكولوژيك متمايز است. ماهي خاوياري كاسپين و فوك كمياب آب شيرين دو گونه معروف از بيش از 400 گونه بومي درياي كاسپين (از 800 گونه آن) هستند. سامانه رودخانه‌اي وسيع و مناطق تالابي ميليون‌ها پرنده مهاجر را جذب و زيستگاه گياهان و جانوران مختلف را فراهم مي‌كند.
اثر منفي فعاليت‌هاي انساني بر گياهان و جانوران درياي كاسپين با كاهش جمعيت فوك‌هاي كاسپين، ماهيان خاوياري و ساير گونه‌ها مشهود است. قوانين ضعيف محيط‌زيستي در همه پنج كشور ساحلي، فقدان مقررات مناسب و چارچوب قانوني ناقص در كشورهاي همسايه اين چالش‌ها را تشديد مي‌كند.
پنج كشور ساحلي كاسپين -آذربايجان، ايران، قزاقستان، روسيه و تركمنستان- در كنوانسيون چارچوب حفاظت از محيط‌زيست دريايي كاسپين حفاظت از محيط‌زيست دريايي اين دريا را هدف‌گذاري كرده‌اند تا از آلودگي جلوگيري و از حفظ، احيا، استفاده پايدار و منطقي از منابع بيولوژيكي آن اطمينان حاصل كنند. با اين حال، اجراي مقررات محيط‌زيستي و تقويت همكاري بين كشورهاي منطقه همچنان با چالش‌هايي مواجه است.
در سال‌هاي اخير كم آب شدن قابل توجهي در چندين جهت مشاهده شده است. اين موضوع به دليل عدم توجه به نگراني‌هاي محيط‌زيستي حين اكتشاف، استخراج و انتقال منابع هيدروكربني به دريا تشديد مي‌شود. آلاينده‌هايي مانند زباله‌هاي صنعتي، آب رودخانه‌ها، فاضلاب خانگي تصفيه نشده، زباله‌هاي كشتي‌هاي شناور، بقاياي كودهاي كشاورزي و رواناب‌هاي آبياري همگي در آلودگي آب كاسپين نقش دارند. بخش عمده فاضلابي كه به درياي كاسپين مي‌ريزد از رودخانه ولگا (به‌طور متوسط 84.5 درصد)، رودخانه كورا (6.1 درصد) و رودخانه اورال (3.1 درصد) سرچشمه مي‌گيرد كه آنها از عوامل مهم آلودگي هستند. فاضلاب از طريق ولگا، كورا و اورال، از شهرهايي مانند باكو، سومگايت، ماخاچ كالا، آستاراخان، تركمن‌باشي، رشت، انزلي و ساير مناطق در امتداد سواحل دريا كه از منابع اوليه آلودگي هستند به دريا ريخته مي‌شود.
در حال حاضر سطح آب درياي كاسپين 170 سانتي‌متر كمتر از سطح سال 95 و 80 سانتي‌متر بالاتر از حداقل ثبت شده در سال 1977 است. گزارش‌هاي پايش حاكي از كاهش مداوم سطح آب است. اين روند مي‌تواند منجر به فرآيندهاي اقليمي خطرناك شود. در حال حاضر شاهد افزايش روزهاي وزش باد هستيم كه بر آب‌هاي درياي كاسپين اثر مي‌گذارد.همچنين در سال‌هاي اخير سيل در مناطق ساحلي كاسپين افزايش يافته است، مانند سيلاب نوروز ۱۳۹۸ در آق‌قلا.
همه طرف‌ها وضعيت فاجعه‌بار درياي كاسپين را به‌رسميت مي‌شناسند. با اين حال، اقدامات خاص يا سياست‌هاي جامع براي رسيدگي به اين موضوع بايد بهبود يابد. متاسفانه هيچ اقدامي براي كاهش تخليه فاضلاب يا بهبود تصفيه آب انجام نشده است. توجه به اكولوژي درياي كاسپين عمدتا بر نگراني در مورد كم ژرفا بودن آن متمركز بوده است. اجراي اقدامات موثر در اين زمينه با چالش‌هايي مواجه است. سطح آب دريا تا حد زيادي به حجم آب رودخانه ولگا و ميزان بارندگي بستگي دارد. در سال‌هاي اخير تغييراتي در توزيع بارندگي مشاهده شده است. با اين حال، 84.5درصد از رواناب رودخانه‌ها از رودخانه ولگا مي‌آيد و پرداختن به مسائل مربوط به تغييرات اقليمي در سطح منطقه‌اي بايد با ملاحظه شرايط همه سواحل كاسپين صورت گيرد. فوك خزري تنها پستاندار موجود در دريا و كوچك‌ترين در بين تمام گونه‌هاي فوك در سطح جهان است. در اوايل قرن بيستم، جمعيت آن حدود يك ميليون نفر بود، اما برآوردهاي فعلي بين۱۱۱ هزار تا ۳۶۰ هزار نفر است كه برخي كارشناسان اين ارقام را دست بالا مي‌دانند. در جنوب شرق درياي كاسپين درحالي كه دولت اعلام كرده است كه پروژه پتروشيمي ميانكاله متوقف خواهد شد، طبق گزارش‌ها، توسعه و محوطه‌سازي آن در ماه‌هاي اخير در سال ۱۴۰۲ ادامه داشته است. تاسيسات پتروشيمي ميانكاله قرار است در شبه جزيره ميانكاله ساخته شود. ميانكاله در سال ۱۳۵۵ به عنوان ذخيره‌گاه زيست كره يونسكو معرفي شد. رييس سازمان حفاظت از محيط‌زيست در تير ماه اعلام كرد كه از نظر ما پروژه‌اي به نام ميانكاله وجود ندارد. او همواره اعلام كرده كه پروژه مورد تاييد محيط‌زيست قرار نگرفته است. ميانكاله يكي از مهم‌ترين پناهگاه‌هاي زيست محيطي ايران است. حفاظت از آن معيار خوبي براي سنجش ميزان اهميت دادن دولت و جامعه مدني ايران به مساله محيط زيست است.