اراك، چهارمين كلان‌شهر آلوده ايران

گروه اجتماعي| هفته اول شهريور، مدير كل حفاظت محيط‌زيست استان مركزي خبر داد كه طبق نتايج پايش 131 روزه كيفيت هواي شهرهاي كشور، كلان‌شهر اراك به دليل تعداد روزهاي با هواي ناسالم از ابتداي فروردين تا 7 مرداد، چهارمين كلان‌شهر آلوده و پس از اهواز، كرج و اصفهان بوده در‌حالي كه طبق نتايج بررسي‌هاي استاني، اين كلان‌شهر از ابتداي سال جاري تا پايان مرداد، فقط 2 روز هواي پاك و 52 روز هواي ناسالم داشته است.

اين مقام استاني توضيح داد كه طي 5 ماهه ابتداي امسال هم، هواي اراك به مدت 50 روز به دليل غلظت بالاي ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون و 2 روز به دليل غلظت ذرات با قطر كمتر از 10 ميكرون، آلوده بوده درحالي كه بيشترين روزهاي با هواي ناسالم در اين شهر صنعتي، در ماه‌هاي تير و مرداد ثبت شده است.

كلان‌شهر اراك، در سال‌هاي 1400 و 1401، دو بار عنوان «آلوده‌ترين شهر» را از آن خود كرد؛ بار اول، زماني بود كه نمايندگان مجلس با استناد به گزارش اداره محيط‌زيست استان مركزي و نتيجه سنجش 6‌ماهه ميزان آلاينده‌هاي موجود در هواي شهرها در سال 1400، اعلام كردند كه در نيمه اول سال 1400، اراك «آلوده‌ترين شهر كشور» بوده است. اواخر زمستان پارسال، اداره محيط‌زيست استان، گزارشي از مقايسه پايش كيفيت هواي 10 ماهه ابتداي سال 1400 و 1401 ارايه داد و اعلام كرد كه ساكنان اين شهر صنعتي، در 10 ماهه ابتداي سال 1400 به مدت 143 روز هواي ناسالم و خطرناك تنفس كردند و در 10 ماهه نخست سال 1401 هم، تعداد روزهاي آلوده به 112 روز رسيد (83 روز وضعيت ناسالم براي گروه‌هاي سني حساس، 24 روز ناسالم براي تمامي گروه‌هاي سني، 3 روز بسيار ناسالم و 2 روز خطرناك) بعد از اين گزارش، 30 بهمن پارسال، به دنبال افزايش غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون، شاخص آلودگي در اين شهر به 169 رسيد و كلان‌شهر اراك در مقايسه با ساير شهرهاي با هواي آلوده، لقب «آلوده‌ترين شهر ايران» را از آن خود كرد.

توصيف كيفيت هواي شهرها، تابع شاخص‌هاي مبتني بر تعيين ميزان كمي غلظت آلاينده‌هاي ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 يا 10 ميكرون، ازن (O3) دي‌اكسيد نيتروژن (NO2) دي‌اكسيد گوگرد (SO2) و منوكسيد كربن (CO2) است. طبق اين شاخص‌ها، اگر ميزان آلاينده‌ها در هواي يك شهر، بين صفر تا 50 باشد، هواي شهر در شرايط پاك قرار دارد. وقتي ميزان آلاينده در هوا بين 51 تا 100 باشد، هوا در وضعيت قابل قبول است، شاخص 101 تا 150 به معناي هواي ناسالم براي گروه‌هاي حساس (زنان باردار، كودكان، سالمندان و مبتلايان بيماري‌هاي زمينه‌اي) شاخص 151 تا 200 به معناي هواي ناسالم براي همه گروه‌ها، شاخص 201 تا 300، بسيار ناسالم و شاخص 301 تا 500، وضعيت خطرناك محسوب مي‌شود. غير از اين شاخص‌ها، دستورالعمل سازمان بهداشت جهاني هم در پايش كيفيت هواي شهرها كاربرد دارد. اين دستورالعمل كه سال 1987 تدوين شده، سقف مجازي براي انواع آلاينده‌هاي هوا (ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 يا 10 ميكرون، ازن، دي‌اكسيد نيتروژن، دي‌اكسيد گوگرد و منوكسيد كربن) تعيين كرده علاوه بر اينكه كيفيت هواي يك شهر، با توجه به ماندگاري ميزان مجاز هر آلاينده در بازه زماني مشخص، پايش مي‌شود. تاكيد سازمان بهداشت جهاني اين است كه با وجود تاثير همه آلاينده‌ها بر سلامت انسان، ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون، شاخص اصلي در تعيين كيفيت هواي يك شهر محسوب مي‌شود و طبق آخرين نسخه اين دستورالعمل، اگر ميزان ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در هواي يك شهر به مدت 24 ساعت بيشتر از 15 ميكروگرم بر متر مكعب باشد، هواي اين شهر در وضعيت ناسالم و آلوده قرار مي‌گيرد. تا امروز مسوولان استان مركزي دلايل مختلفي براي شدت گرفتن غلظت آلاينده‌ها در هواي كلان‌شهر صنعتي اراك برشمرده‌اند؛ وجود 8 كانون گرد و غبار در استان، خشكسالي، كانون‌هاي گرد و غبار در كوير قم، كوير مركزي ايران و تالاب ميقان، سهم 43درصدي صنايع و سهم 57درصدي منابع متحرك و مصارف خانگي در آلايندگي هواي شهر. اما اين فهرست‌سازي‌ها، درمان درد ساكنان اراك نيست. اهالي اين كلان‌شهر مي‌خواهند هواي تميز تنفس كنند كه شرايط موجود نشان مي‌دهد ظاهرا چنين خواسته‌اي قابل تحقق نيست. نتايج مطالعات و پايش سالانه سازمان حفاظت محيط‌زيست بر كيفيت هواي كلان‌شهر اراك در فاصله سال‌هاي 1399 تا پايان مرداد 1402 نشان مي‌دهد كه كيفيت هواي اين شهر، بهبود نداشته و هر سال نسبت به سال قبل وضعيت بدتري پيدا كرده است. طبق نتايج پايش اين سازمان، تعداد روزهاي با هواي پاك در شهر اراك در سال‌هاي 1400 و 1401 كاهش قابل‌توجهي داشته چنان‌كه در سال 1399 (اول فروردين تا 24 اسفند) تعداد روزهاي با هواي پاك در اراك 50 روز بوده و در سال 1400 به 6 روز و در سال 1401 به 3 روز كاهش يافته است. تعداد روزهاي با هواي قابل قبول (با شاخص آلاينده 51 تا 100) هم در اين 2 سال كاهش داشته چنان‌كه در سال 1399 تعداد روزهاي با هواي قابل قبول در اراك 258 روز بوده كه در سال 1400 به 203 روز و در سال 1401 به 222 روز كاهش يافته اما در عوض در سال‌هاي 1400 و 1401 به تعداد روزهاي با هواي ناسالم تا خطرناك اضافه شده چنان‌كه در سال 1399، تعداد روزهاي با هواي ناسالم تا خطرناك در شهر اراك، در مجموع 52 روز بوده كه در سال 1400 به 151 روز و در سال 1401 به 135 روز افزايش يافته است. طبق همين گزارش، مقايسه نتايج پايش كيفيت هواي اين كلان‌شهر در نيمه اول سال‌هاي 1400، 1401 و 1402 هم نشان از تغيير اميدواركننده‌اي ندارد چنان‌كه در طول 155 روز آغازين سال 1400 (از ابتداي فروردين تا پايان مرداد) اراك 3 روز هواي پاك و 94 روز هواي قابل قبول داشته كه در سال 1401 تعداد روزهاي هواي پاك در اين كلان‌شهر به صفر رسيده و تعداد روزهاي با هواي قابل قبول هم به 82 روز كاهش يافته و در سال 1402، از اول فروردين تا پايان مرداد، فقط 2 روز با هواي پاك و 103 روز با هواي قابل قبول براي اراك ثبت شده است. در عوض، در نيمه اول سال 1400 هواي اراك به مدت 58 روز در وضعيت ناسالم تا خطرناك بوده كه تعداد اين روزها در مدت مشابه سال 1401 به 73 روز و در سال 1402 به 50 روز رسيده است.

نتايج مطالعه‌اي كه سال 1399 توسط وزارت بهداشت و درباره تاثيرات ذرات معلق بر سلامت 32 ميليون نفر جمعيت ساكن در 25 شهر كشور و از جمله اراك انجام شد، نشان داد كه در اين سال، ميانگين غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در اين شهرها، ۲۹ ميكروگرم بر متر مكعب و حدود ۶ برابر توصيه سازمان بهداشت جهاني بوده است. نتايج مطالعه مشابه در سال 1400 در 27 شهر كشور و از جمله اراك نشان داد كه در طول يك سال، 20 هزار و 837 نفر از شهروندان ساكن اين 27 شهر به دليل مواجهه با ذرات معلق جان خود را از دست داده‌اند كه طبق اين يافته، تعداد همه مرگ‌هاي منتسب به مواجهه طولاني‌مدت با ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون نسبت به سال 1399 بيش از ۸۷درصد افزايش يافته بود.عباس شاهسوني؛ رييس گروه سلامت هوا و تغيير اقليم وزارت بهداشت در توضيح جزييات اين مطالعه و درباره يافته‌هاي مرتبط با كلان‌شهر اراك گفته بود: «تعداد كل مرگ‌هاي منتسب به ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در بزرگسالان بالاتر از 25 سال در شهر صنعتي اراك در سال ۱۴۰۰، به‌طور ميانگين ۴۹۲ نفر بوده كه از اين تعداد، 13 نفر به دليل بيماري‌هاي مزمن انسداد ريوي، 10 نفر به علت سرطان ريه، 93 نفر به دليل بيماري‌هاي ايسكميك قلبي و 54 نفر به علت سكته مغزي فوت كرده‌اند و مجموع هزينه اقتصادي مرگ‌هاي ناشي از مواجهه با ذرات معلق در شهر اراك در سال ۱۴۰۰ به‌طور ميانگين ۲۵۹ ميليون دلار (معادل ۷ هزار ميليارد تومان) برآورد شده است.»

شهروندان ساكن اراك چه مي‌گويند؟

طبق توضيحات پايگاه‌هاي اطلاع‌رساني، شهر اراك، طي 6 دهه اخير، يكي از چهار قطب صنعتي كشور محسوب مي‌شود كه عنوان «پايتخت صنعتي ايران» را هم از آن خود كرده است. علاوه بر استقرار نيروگاه‌هاي حرارتي و پالايشگاه و فعاليت 20 واحد صنايع مادر و كارخانه‌هاي توليد آلومينيوم، ماشين‌آلات سنگين، جرثقيل و بالابرهاي هيدروليكي، واگن‌سازي، ماشين‌سازي، لكوموتيوسازي و ماشين‌هاي ريلي، كمباين‌سازي، ماشين‌آلات ساخت‌وساز، دكل انتقال نيرو و دكل‌هاي مخابراتي، تجهيزات پالايشگاه و پتروشيمي، ماشين‌آلات سيمان و معدن، تجهيزات بنادر و پل‌سازي در حاشيه شهر يا نزديك به مناطق مسكوني، موقعيت جغرافيايي شهر، وزش بادهاي غربي و شرقي به شهر مجاور با كوير قم و احاطه شدن از 4 سمت با ارتفاعات سفيدخاني، نظم‌آباد، سرخ كوه، مودر، مركزي و دامنه‌هاي زاگرس، سببي بوده كه هواي اراك همواره آلايندگي بالايي داشته باشد.

ساكنان اين كلان‌شهر، برخلاف مديران استاني، نگاه‌هاي واقع‌بينانه‌تري نسبت به تبعات تنفس در هواي آلوده دارند. دهه اول مرداد، وقتي براي چهاردهمين روز پياپي، هواي اراك به وضعيت ناسالم رسيد و مراكز اداري و دولتي شهر تعطيل شد، يكي از ساكنان اراك با دفتر روزنامه اعتماد تماس گرفت و از رنجي كه همچون ساير همشهريانش متحمل مي‌شود، گفت: «آلودگي هوا در شهر ما چند عامل دارد كه اين عوامل در فصل‌ها و ماه‌هاي مختلف بر كيفيت هواي شهر تاثيرگذار است. در نيمه اول سال، وقتي ريزگردها از غرب كشور وارد مي‌شود، به اراك هم مي‌رسد. در اين زمان، ورود ريزگردها به اراك، نتيجه وزش بادهاي غربي است اما در تابستان هم به دنبال وزش بادهاي شرقي از شرق و شمال استان قم، جنوب استان سمنان و شمال استان اصفهان، با هجوم ريزگردها مواجهيم اگرچه حجم ريزگردهايي كه بادهاي غربي به شهر مي‌آورند بسيار بيشتر است چون شهر اراك، در دامنه شرقي زاگرس و در حاشيه ارتفاعات پلنگ‌دره و آشتيان واقع شده و موقعيت جغرافيايي شهر باعث مي‌شود ريزگردها در داخل شهر حبس شود چنان‌كه از نيمه تير امسال و طي روزهاي پياپي، هواي آلوده نفس كشيديم؛ هوايي انباشته از ريزگردهايي كه با بادهاي شرقي وارد شهر شده بود. امسال گستردگي و شدت وزش بادهاي شرقي از سال‌هاي گذشته بيشتر بود و در سه نوبت شاهد وزش بادهاي شرقي بوديم و به همين دليل، حجم ذرات معلقي كه به دنبال وزش اين بادها وارد شهر شد، بي‌سابقه بود. سال‌هاي قبل هم هواي شهر به وضعيت ناسالم و حتي خطرناك مي‌رسيد اما امسال، ماندگاري 7 روزه ذرات معلق در هوا بي‌سابقه بود و شدت ريزگردها در حدي بود كه حتي نفس كشيدن در خانه هم دشوار شده بود چون ريزگردها از هر منفذي وارد شده بودند و هواي داخل خانه‌ها هم آلوده بود چنانكه ما در اين روزها با وجود آنكه از خانه خارج نشديم اما سرگيجه و تهوع و عطسه‌هاي پياپي داشتيم و دچار تنگي نفس بوديم.»در حالي كه به دنبال افزايش آلودگي هواي اراك طي سال‌هاي اخير، آمار بيماري‌هاي تنفسي و ابتلا به سرطان ريه هم تغييرات معناداري داشته، اين شهروند ساكن اراك مي‌گويد كه غلظت آلاينده‌ها از نيمه تير و تا دهه اول مرداد، در حدي بوده كه طي دو روز پياپي، بيش از 130 نفر از شهروندان به دليل مشكلات شديد تنفسي راهي مراكز درماني شده‌اند و مسوولان شهري چند پايگاه امدادي در ميدان‌هاي اصلي مستقر كرده‌اند. اين شهروند ساكن كلان‌شهر اراك، در تكميل چرايي افزايش آلودگي هواي شهر طي چند سال اخير مي‌گويد: «علت اصلي آلودگي هواي اراك به عوامل خارج از استان مربوط مي‌شود اما داخل استان هم كانون خيزش غبار داريم از جمله اينكه علاوه بر تامين نشدن حقابه تالاب ميقان، سالانه 150 ميليون كيلوگرم سولفات سديم براي توليد شوينده‌ها از تالاب ميقان برداشت مي‌شود كه همين حجم برداشت، شهر را در معرض خيزش توفان نمك قرار مي‌دهد. پيش از اين، رودخانه‌هاي فصلي در اطراف شهر جاري بود اما با اجراي طرح‌هاي آبخيزداري، جريان آب در رودخانه‌ها فقط به بارش‌هاي گسترده محدود شده كه خشك شدن رودخانه‌هاي فصلي، رسوباتي به همراه داشته كه مثل ساير ساكنان استان، با هر وزش باد، با خيزش رسوبات و توفان خاك از بستر رودخانه‌هاي فصلي مواجهيم. در همين ايام (اوايل مرداد امسال) درحالي كه در شهر اراك، ديد افقي بيشتر از 500 متر نبود، در ساوه هم ديد افقي به 900 متر كاهش يافته بود. البته مشكلات ناشي از آلودگي هوا در شهر اراك بيشتر از باقي شهرهاي استان است و ما در اين كلان‌شهر با معجوني از آلاينده‌ها مواجهيم چنان‌كه پاييز و زمستان پارسال، غلظت ازن در هواي شهر به ميزان كم‌سابقه‌اي افزايش يافت. حتما تنفس هواي آلوده به اين آلاينده‌ها، به دستگاه تنفسي ما آسيب مي‌زند علاوه بر اينكه در طول سال هم به دنبال مازوت‌سوزي يا گازسوزي نيروگاه‌هاي اطراف‌مان، هواي آلوده به دي‌اكسيد گوگرد و دي‌اكسيد نيتروژن نفس مي‌كشيم.» اين شهروند ساكن اراك، زماني با «اعتماد» صحبت كرد كه كيفيت هوا در تمام ايستگاه‌هاي پايش شهر اراك، قرمز و در وضعيت ناسالم براي همه گروه‌ها بود و مي‌گفت كه هواي شهر غبارآلود است و اداره مديريت بحران استان مركزي هم براي شهروندان پيامكي مبني بر اجتناب از خروج غير ضروري از منزل ارسال كرده است. در متن اين پيامك آمده بود: «باتوجه به شرايط گرد و غبار، افراد پرخطر و داراي بيماري زمينه‌اي از منزل خارج نشوند. در فضاي باز ورزش نكنيد و مصرف مايعات و سبزيجات توصيه مي‌گردد. استفاده از ماسك فراموش نشود.» اين شهروند ساكن اراك مي‌گويد تجمع مراكز صنعتي در جوار مناطق مسكوني شهري كه 520 هزار نفر جمعيت دارد، باعث شده اين مراكز، به عامل اصلي آلودگي هواي شهر تبديل شوند. به گفته اين شهروند، فاصله هوايي صنايع نفتي و پالايشگاه و پتروشيمي واقع در بخش صنعتي، تا اولين مناطق مسكوني شهر حدود 15 كيلومتر است اما باقي صنايع سنگين و از جمله آلومينيوم‌سازي و ماشين‌سازي و تعدادي از معادن، به دنبال توسعه شهر طي 60 سال اخير، درون بافت مسكوني قرار گرفته‌اند علاوه بر اينكه شهرك‌هاي صنعتي هم در خروجي شهر واقع شده‌اند كه البته در زمان شدت گرفتن آلودگي هوا در غرب و جنوب غرب شهر، فعاليت معادن تعطيل مي‌شود.

هفته اول تير ماه امسال، كميسيون اصل نود مجلس در گزارشي درباره آلودگي هوا اعلام كرد: «مصرف مازوت در حال افزايش است.»

در اين گزارش كه در جلسه علني مجلس قرائت شد، ضمن اشاره به اينكه منابع متحرك و صنايع با توليد بيش از 6400 تن ذرات معلق، بيشترين سهم را در آلودگي هوا دارند، تاكيد شده بود: «وزارت نيرو در تامين برق مورد نياز كشور، نه تنها از انرژي‌هاي تجديدپذير استفاده نكرده كه به دليل شرايط خاص تحريمي كشور، مصرف مازوت در حال افزايش است و طبق اعلام مركز اقليم سازمان حفاظت محيط‌زيست، از ۱۶ نيروگاه كشور، ۱۴ نيروگاه مصرف مازوت دارند.» مهر تاييد مجلس بر واقعيت مازوت‌سوزي در نيروگاه‌هاي واقع در شهرهاي صنعتي كشور و از جمله كلان‌شهر اراك در‌حالي است كه رييس گروه سلامت هوا و تغيير اقليم وزارت بهداشت هم، سال گذشته و همان روزهايي از ماه بهمن كه شاخص آلودگي هواي اراك به وضعيت خطرناك رسيد، به نقل از سازمان حفاظت محيط‌زيست، مازوت‌سوزي در 14 نيروگاه كشور را تاييد و اعلام كرد: «در نيروگاه‌هايي كه فاصله زيادي با محل سكونت انسان دارند، مازوت‌سوزي تاثير كمتري بر آلودگي هواي شهر دارد اما در شهرهايي مانند اصفهان و اراك كه نيروگاه‌ها به سكونتگاه‌هاي انساني نزديك‌ترند، مازوت‌سوزي روي غلظت ذرات معلق و دي‌اكسيد گوگرد تاثير دارد و مي‌تواند باعث افزايش غلظت آلاينده‌ها شود.»